اهمیت نمازنماز از فروعات اساسی، ستون دین و از ارکان پنجگانه‌ای است که اسلام بر آن بنا شده است. توصیه‌های فراوانی نیز به آن شده و از ضروریات و بدیهیات دین محسوب می‌شود؛ به حدی که منکر آن، مرتدّ است. در بین فروعات دین در آیات قرآن، بیشترین تأکید به نماز شده است و اگر فقط به آیات قرآن در این رابطه پرداخته شود، مباحث فراوانی را به دنبال خواهد داشت.
فقط ۵۸ بار لفظ "الصلاة"ـ منهای سایر مشتقات ماده"صلّی"ـ در قرآن کریم آمده است و از صفات مؤمنین و محسنین شمرده شده و یکی از نشانه‌های اهل دوزخ، بی‌نمازی آنها ذکر شده است. این‌ها گوشه‌ای از موارد قرآنی پیرامون نماز است که همگی، حاکی از اهمیت فوق‌العاده این واجب الهی می‌باشد.
در روایات هم یکی از نشانه‌های شیعه، محافظت بر اوقات نماز ذکر شده و بیان گردیده که شیعیان را در هنگام نماز امتحان کنید که چگونه بر آن محافظت می‌کنند؟
رهبر انقلاب در مطلع بیانیه خود در اجلاس سراسری نماز، به این آیه شریفه اشاره کرده است:
الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ...؛ کسانی که اگر قدرت پیدا کنند، نماز را اقامه می‌کنند... .
این آیه شریفه به روشنی بیان می‌کند که اگر مؤمنین در جامعه قدرت و اختیار داشته باشند که آزادانه فعالیت کنند، در رأس همه امورشان، اقامه نماز قرار دارد و همین مطلب نشان می‌دهد که اقامه نماز، اصل بسیار مهمی است و به هیچ عنوان نباید کوچک و بی‌اهمیت شمرده شود.
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بیانی میفرماید:
تَعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاةِ وَ حَافِظُوا عَلَیْهَا وَ اسْتَکْثِرُوا مِنْهَا وَ تَقَرَّبُوا بِهَا فَإِنَّهَا کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً أَ لَا تَسْمَعُونَ إِلَى جَوَابِ أَهْلِ النَّارِ حِینَ سُئِلُوا- ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ وَ إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَقِ وَ تُطْلِقُهَا إِطْلَاقَ الرِّبَقِ وَ شَبَّهَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْحَمَّةِ تَکُونُ عَلَى بَابِ الرَّجُلِ فَهُوَ یَغْتَسِلُ مِنْهَا فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ خَمْسَ مَرَّاتٍ فَمَا عَسَى أَنْ یَبْقَى عَلَیْهِ مِنَ الدَّرَنِ وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّهَا رِجَالٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ لَا تَشْغَلُهُمْ عَنْهَا زِینَةُ مَتَاعٍ وَ لَا قُرَّةُ عَیْنٍ مِنْ وَلَدٍ وَ لَا مَالٍ یَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ- رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَصِباً بِالصَّلَاةِ بَعْدَ التَّبْشِیرِ لَهُ بِالْجَنَّةِ لِقَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها فَکَانَ یَأْمُرُ بِهَا أَهْلَهُ وَ یَصْبِرُ [یُصَبِّرُ] عَلَیْهَا نَفْسَه؛ امر نماز را بر عهده گیرید و آن را حفظ کنید. زیاد نماز بخوانید و با نماز، خود را به خدا نزدیک کنید. «نماز دستورى است که در وقتهاى خاص بر مؤمنان واجب گردیده است». آیا به پاسخ دوزخیان گوش فرا نمىدهید، آن هنگام که از آنها پرسیدند: چه چیز شما را به دوزخ کشانده است؟ گفتند: «ما از نماز گزاران نبودیم»! همانا نماز، گناهان را مانند برگهاى پاییزى فرو مىریزد و غل و زنجیر گناهان را از گردنها مىگشاید. پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نماز را به چشمه آب گرمى که بر سراى مردى جریان داشته باشد، تشبیه کرد که اگر روزى پنج بار خود را در آن شستشو دهد، هرگز چرک و آلودگى در بدن او نماند. همانا کسانى از مؤمنان حق نماز را شناختند که زیور دنیا از نماز بازشان ندارد و روشنایى چشمشان، یعنى اموال و فرزندان، مانع نمازشان نشود. خداى سبحان مىفرماید: «مردانى هستند که تجارت و خرید و فروش، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات باز نمىدارد». رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پس از بشارت به بهشت، خود را در نماز خواندن به زحمت مىانداخت، زیرا خداوند به او فرمود: «خانواده خویش را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش»، پس پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پى در پى خانواده خود را به نماز فرمان مىداد و خود نیز در انجام نماز شکیبا بود.
نهج البلاغة / خطبه ۱۹۰ امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بخشی از فرمایشات خود به محمد بن ابی بکر میفرماید:
صَلِّ الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا الْمُؤَقَّتِ لَهَا وَ لَا تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ وَ لَاتُؤَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لِاشْتِغَالٍ وَ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ شَیْءٍ مِنْ عَمَلِکَ تَبَعٌ لِصَلَاتِک؛ نماز را در وقت معیّنش بخوان و به خاطر بیکارى پیش از وقت اقامه نکن و به علّت کار داشتن، از وقت مقرّرش تأخیر مینداز و بدان که هر چیزى از عملت تابع نمازت است.
نهج‌البلاغه/نامه۲۷ ویژگی‌های نماز قَالَ علیٌ علیه‌السلام: ا
لصَّلَاةُ قُرْبَانُ کُلِّ تَقِیٍّ؛ نماز باعث تقرب هر شخص با تقوایی است.
نهج‌البلاغه/حکمت۱۳۱ قَالَ علیه‌السلام:
فَرَضَ اللَّهُ الْإِیمَانَ تَطْهِیراً مِنَ الشِّرْکِ وَ الصَّلَاةَ تَنْزِیهاً عَنِ الْکِبْرِ وَ... ؛ خداوند ایمان را برای پاکی از شرک قرار داد و نماز را برای دوری از کبر... .
نهج البلاغه/ شرح فیض الاسلام/حکمت۲۴۴ از وصایای
امام کاظم علیه‌السلام به هشام بن حکم:
یَا هِشَامُ أَفْضَلُ مَا تَقَرَّبَ بِهِ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ بِهِ الصَّلَاةُ وَ...؛ با فضیلت‌ترین چیزی که بعد از معرفت به خدا باعث تقرب انسان به خدا می شود، نماز و... است.
بحار الأنوار/بیروت/ ج۱/ص ۱۴۴ اولین پرسش عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه‌السلام یَقُولُ: ...إِنَّ أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلَاةُ فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا إِنَّ الصَّلَاةَ إِذَا ارْتَفَعَتْ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا رَجَعَتْ إِلَى صَاحِبِهَا وَ هِیَ بَیْضَاءُ مُشْرِقَةٌ تَقُولُ حَفِظْتَنِی حَفِظَکَ اللَّهُ وَ إِذَا ارْتَفَعَتْ فِی غَیْرِ وَقْتِهَا بِغَیْرِ حُدُودِهَا رَجَعَتْ إِلَى صَاحِبِهَا وَ هِیَ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ تَقُولُ ضَیَّعْتَنِی ضَیَّعَکَ اللَّهُ؛ ...حسابرسى اعمال بندگان، از نماز آنان شروع مىشود؛ اگر نماز کسى پذیرفته شود، سایر اعمال او پذیرفته خواهد گشت. هنگامی که نماز شخص در اول وقت به درگاه خدا بالا رود، درخشان و تابان به سوى صاحبش باز مىگردد و مىگوید: مرا حفظ کردی، خدا حفظت کند! و اگر نماز کسى در غیر وقتش [به قرینه سایر روایات، ظاهراً اول وقت منظور است] بالا رود و از حدود و مقررات لازمه عارى باشد، سیاه و تاریک به سوى صاحبش باز مىگردد و مىگوید: مرا ضایع کردى، خدا ضایعت کند!
کافی/چاپ اسلامیه/ج۳/ص۲۶۸ عمود دین قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّى اللَّه علیه و آله: مَثَلُ الصَّلَاةِ مَثَلُ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ ثَبَتَتِ الْأَطْنَابُ وَ الْأَوْتَادُ وَ الْغِشَاءُ وَ إِذَا انْکَسَرَ الْعَمُودُ لَمْ یَنْفَعْ وَتِدٌ وَ لَا طُنُبٌ وَ لَا غِشَاءٌ. رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرمود: مَثَل نماز هم‌چون ستون خیمه است که هر گاه ستون، پابرجا و ثابت باشد، طناب‌ها و میخ‌ها و پرده خیمه نیز برپا و استوار خواهد بود و هر گاه آن ستون شکست، دیگر نه میخ، نه طناب و نه پرده خیمه، هیچ کدام فایده ندارد.
من لا یحضره الفقیه /دفتر انتشارات اسلامی/ ج۱ /ص ۲۱۱ بازدارندگی نماز قَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه‌السلام أَنَّهُ قَالَ: الصَّلَاةُ حُجْزَةُ اللَّهِ وَ ذَلِکَ أَنَّهَا تَحْجُزُ الْمُصَلِّیَ عَنِ الْمَعَاصِی مَا دَامَ فِی صَلَاتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ؛ نماز باز دارنده خدا است و نمازگزار را مادامی که در نمازش است، از گناهان حفظ می‌کند! خداوند میفرماید: به درستی که نماز انسان را از فحشاء و منکر باز می‌دارد.
توحید صدوق/ص۱۶۶ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام اعْلَمْ أَنَّ الصَّلَاةَ حُجْزَةُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یَعْلَمَ مَا أَدْرَکَ مِنْ نَفْعِ صَلَاتِهِ فَلْیَنْظُرْ فَإِنْ کَانَتْ صَلَاتُهُ حَجَزَتْهُ عَنِ الْفَوَاحِشِ وَ الْمُنْکَرِ فَإِنَّمَا أَدْرَکَ مِنْ نَفْعِهَا بِقَدْرِ مَا احْتَجَزَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَعْلَمَ مَا لَهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَعْلَمْ مَا لِلَّهِ عِنْدَهُ وَ مَنْ خَلَا بِعَمَلٍ فَلْیَنْظُرْ فِیهِ فَإِنْ کَانَ حَسَناً جَمِیلًا فَلْیَمْضِ عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ سَیِّئاً قَبِیحاً فَلْیَجْتَنِبْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْلَى بِالْوَفَاءِ وَ الزِّیَادَةِ وَ مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فِی السِّرِّ فَلْیَعْمَلْ حَسَنَةً فِی السِّرِّ وَ مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فِی الْعَلَانِیَةِ فَلْیَعْمَلْ حَسَنَةً فِی الْعَلَانِیَةِ؛ یونس بن ظبیان می‌گوید:
امام صادق علیه‌السلام فرمود: بدان که نماز، حجزه(حائل) خداست در زمین؛ پس هر کس که میل دارد بداند از نماز چه نفعى برده است، باید در خود بنگرد، اگر نمازش او را از انجام اعمال زشت و نواهى الهى و کردار ناپسند، بازداشته باشد، پس به همان اندازه که جلوى او را گرفته از نمازش بهرهمند شده و هر کس که مىخواهد بداند ارزشش نزد خدا چقدر است، باید ببیند که خدا نزد وى تا چه اندازه ارزشمند است! و آن کس که قدرت انجام کارى را پیدا کرد، باید دقّت کند که اگر خوب و پسندیده است آن را انجام دهد و اگر عمل زشت و ناپسندى است از آن اجتناب ورزد؛ چون خدا سزاوارتر است به وفا و زیاده دادن و هر کس که عمل زشتى را در نهانى انجام دهد، باید یک عمل نیک نیز پنهانى انجام دهد و آن کس که آشکارا مرتکب کار زشتى شود، باید حسنهاى آشکارا انجام دهد.
معانی الأخبار/شیخ صدوق/ص۲۳۶ کیفیت نماز خواندن قال امیرالمؤمنین علیه‌السلام:
...إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَلْیُصَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّع...؛ وقتی یکی از شما می‌خواهد نماز بخواند، نماز مودّع بخواند. [به این معنا که گویا این آخرین نمازی است که اقامه می‌کند و بعد از آن دیگر زنده نخواهد بود. حقیقتاً چنین حالتی می‌تواند حضور قلب و خشوع خاصی را به انسان ببخشد.]
تحف العقول/جامعه مدرسین/ص۱۱۸ آخرین وصایای بزرگان ا
میرالمؤمنین علیه‌السلام در قسمتی از وصیت خود قبل از شهادت فرمود:
...وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا عَمُودُ دِینِکُمْ...؛ خدا را، خدا را در مورد نماز! به درستی که نماز ستون دین شماست.
نهج‌البلاغه/نامه۴۷ ا
مام صادق علیه‌السلام در آخرین لحظات عمر شریفش نزدیکانش را جمع کرد و فرمود:
إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاةِ؛ حقیقتاً شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد.
امالی صدوق/ص۴۸۴ نکته مهم در این‌جا این است که: ۱- انسان معمولاً قبل از فوتش وصیت‌های مهم را بیان می‌کند و امام معصوم وقتی قبل از شهادت، به نماز وصیت می‌کند، نشان می‌دهد که نماز چه امر مهم و کلیدی است.
۲-
امام صادق علیه‌السلام نمی فرماید شفاعت ما به کسی که اهل نماز نیست نمی‌رسد؛ بلکه میفرماید کسی که نماز را سبک بشمارد؛ با این وصف، وای به حال کسی که اصلاً نماز نمی‌خواند!
ترویج نماز و همگانی کردن آن یکی از مطالبی که مقام معظم رهبری به آن اشاره داشتند، بحث ترویج نماز و همگانی کردن آن است و توصیه به چنین مسئله‌ای، گویای این است که در حال حاضر نماز همگانی نیست و متأسفانه درصد قابل توجهی، اهل نماز نیستند!
به نظر می‌رسد مهم‌ترین راهکار این موضوع، تبیین درست و فراگیر آیات و احادیثی است که پیرامون نماز وارد شده و کم هم نیستند روایاتی که ابعاد مختلفی از نماز را بیان کرده‌اند. در این میان آموزش و پرورش نقش اساسی دارد و تأثیر فراوانی در این رابطه می‌تواند داشته باشد. در تدوین متون دینی باید طوری عمل شود که ابعاد مختلف اهمیت نماز نمایان باشد و با شیوه‌ای رسا و جذاب، متناسب با دوره‌های آموزشی که هنر معلم و استاد مربوطه است، تبیین گردد.
رسانه، به خصوص صدا و سیما یکی دیگر از مهم‌ترین نهادهایی است که می‌تواند تأثیرات مثبت و سازنده‌ای در رابطه با ترویج فرهنگ نماز داشته باشد. متأسفانه در برخی از برنامه‌های نمایشی، داستان به طوری پیش می‌رود و طراحی‌ها( ولو سهواً) به گونه‌ای است که گویا چیزی به نام نماز در برنامه روزانه یک شخص مسلمان نیست؛ این بدان معنا نیست که مجموعه‌های نمایشی به شکلی تظاهر گونه و شعاری باید عمل کنند و الزاماً صحنه‌هایی از مجموعه را به نمایش دادن اقامه نماز اختصاص دهند؛ بلکه همان‌طور که گفته شد، حداقل به گونه‌ای نباشد که نماز در روند داستانی قصه، هیچ جایگاهی نداشته باشد و یا سبک شمرده شود و این گونه تلقّی گردد که مثلاً نماز فقط برای پیران و یا اقشار فقیر و کم سواد جامعه است و یا این‌که داستان طوری پیش رود که در جایی که باید، اثری از نماز مشاهده نشود.
نقش خانواده و دوستدر این‌جا نباید از نقش مهمی که خانواده و پدر و مادر می‌توانند در ترویج نماز بین اعضای خانواده و فرزندان ایفا کنند، غافل شد. خانواده می‌تواند بستر مناسبی را برای نهادینه کردن فرهنگ نماز خوانی در بین فرزندان ایجاد کند و یکی از شاخصه‌های مهم این مطلب نمازخوان بودن خود پدر و مادر است که در واقع رکن این قضیه می‌باشد.
البته بعضی اوقات وضعیت برعکس می‌شود؛ به این صورت که فرزندان اهل نماز هستند، ولی پدر و مادر اهل نماز نمی‌باشند. در این‌جا یکی از اموری که می‌تواند تأثیرگزار باشد، خوش‌رفتاری فرزندان و احترام گذاشتن آنها نسبت به والدین است که می‌تواند پدر و مادر را به نماز ترغیب کند.
نکته‌ای که در جامعه امروز باید به آن توجه داشت، این است که معمولاً تأثیرپذیری فرزندان از محیط آموزشی، رسانه‌ها و دوستانشان بیش از محیط خانواده است و باید به این نکته توجه بیشتری داشته باشیم و از این‌رو یکی از موارد دیگری که در ترویج فرهنگ نماز نقش مؤثری می‌تواند داشته باشد، دوست صالح و شایسته است که نقش محوری در سعادت انسان دارد. اگر شخصی با افراد نا اهل و بی‌نماز روابط دوستانه و صمیمی داشته باشد، اگر اهل نماز هم باشد، احتمال دارد که به بی‌نمازی کشیده شود؛ چه برسد به وقتی که خودش اهل نماز نباشد و با بی‌نماز هم در ارتباط باشد.
مسجد و جماعتیکی دیگر از توصیه‌های رهبری معظم انقلاب این است که تا حد امکان نماز به جماعت و در مسجد خوانده شود و این دو مورد مسئله‌ای است که در آموزه‌های دینی تأکیدات زیادی به آن شده است.
حاضر نشدن در نماز جماعت از روی بی‌اعتنایی و سبک شمردن، حرام است. ثواب عظیم نماز جماعت معروف است که وقتی عده جماعت بیش از ده نفر شود، اگر همه دریاها مرکب شوند، همه آسمان‌ها کاغذ شوند و همه درختان قلم و جن و انس و ملک، نویسنده شوند، نمی‌توانند ثواب آن را ثبت کنند و همین یک مطلب در عظمت نماز جماعت کافیست و واقعاً حیف است که انسان توانش را داشته باشد، ولی در نماز جماعت شرکت نکند.
نماز خواندن در مسجد هم فضیلت خاصی دارد و توصیه زیادی شده که نماز، به خصوص نمازهای فریضه در مسجد خوانده شود. مساجد از نظر فضیلت و ثواب با هم فرق دارند؛ ولی به هر حال کم فضیلت‌ترین مسجد، بر غیر مسجد اولویت دارد و نباید در آن کوتاهی کرد. از طرفی اگر مسجد مورد بی‌اعتنایی قرا بگیرد و غریب واقع شود، در قیامت به محضر خداوند شکایت می‌کند.
کلام آخررهبر انقلاب در پایان پیام خود به کمبود مسجد در شهر و شهرک و روستا، نبود جایگاه نماز در مراکز اجتماعات، هم‌چون ورزشگاه و بوستان و ایستگاه و مانند آن، مراعات نشدن وقت نماز در وسائل مسافرت‌های دور دست و... اشاره کردند و خواستار رفع این‌گونه مسائل شدند.
این، واقعاً جای تأسف است که در یک مکان تفریحی یا جایی مثل ورزشگاه، امکانات متنوعی وجود داشته باشد، دارای رستوران شیک و تمیز باشد، ولی جایی برای نماز خواندن نداشته باشد و یا اگر دارد، متناسب با جمعیت حاضر در آن مکان نیست و یا شأنیت نمازخانه را ندارد و نظافت در آن رعایت نشده است. البته بعضی مکان‌های تفریحی هست که امکانات خوبی برای نماز خواندن دارند، ولی وضعیت موجود، شایسته یک کشور اسلامی نیست.
در مورد حرکت وسایل نقلیه به خصوص هواپیما هم تا حد امکان باید ملاحظه وقت نماز بشود و طوری نباشد که مثلاً قبل از اذان صبح، ساعت حرکت از مبدا باشد و بعد از طلوع آفتاب، ساعت رسیدن به مقصد! حالا یک موقع پرواز، خارجی است و تعیین زمان در اختیار مسئولین ایران نیست؛ در آن‌جا بحث اظطرار پیش می‌آید و حکم خودش را دارد، ولی وقتی پرواز داخلی است یا اگر خارجی هم هست، مسئولین کشوری می‌توانند در تعیین زمان نقش داشته باشند، به هیچ عنوان شایسته نیست که ملاحظه وقت نماز نشود و این نکته‌ایست که مقام معظم رهبری هم از آن گلایه دارند.
در این‌جا مسئولین مربوطه باید فکری اساسی برای حل مشکلات مذکور داشته باشند و در جهت اعتلای فرهنگ نماز، قدم‌های جدی بردارند و منویّات رهبر معظم را جامه عمل بپوشانند. به خصوص آن مسئولانی که به طور خاص ادعای پیروی از رهبری را دارند و به مناسبت‌های مختلف از ایشان دم می‌زنند!
و الحمدلله رب العالمین
