تردیدی در این نیست که غدیر، دست کم برای بخش عظیمی از مسلمانان بزرگ ترین عید دینی به شمار می آید؛ روزی فرخنده که همواره در تقویم دینی ما از درخشندگی فراوانی برخوردار است و جامعه ما را سرشار از احساس شادمانی و سرور مقدس می کند. این به آن معنا نیست که جامعه دینی ما توانسته است به شایستگی از این داشته ارزشمند خود برای رسیدن به کمال اخلاقی و معنوی خود بهره بگیرد.
غدیر (صرفا) یک روز در تاریخ نیست: جامعه شناسان تاریخی معتقدند مهم ترین فایده مطالعات اجتماعی رخدادهای تاریخی، کمک به فهم بهتر جهان امروز و بهبود آن است.۱ همچنین تاریخ پژوهان در اهمیت و کارکرد بررسی های تاریخی می گویند ...
عید غدیر به عنوان یک روز خاص در تقویم دینی ما که همه ساله با شکوهی فراوان که همواره رو به فزونی است گرامی داشته می شود، حکایت دیگری دارد. این روز مجموعه ای از کنش های فردی و گروهی را تولید و نیز شماری از مناسبات را ایجاد کرده که شایسته است در نگاهی جامعه شناختی مطالعه شوند. در آستانه این روز باشکوه، مردم کوچه و خیابان و نیز مساجد و هیات ها، (گاه) بی توجه به بعد تاریخی این روز، خود را برای برگزاری آیین های ویژه این روز آماده می کنند.
چراغانی ها، آذین بندی ها، مدیحه خوانی ها، گرد هم آمدن ها، شادباش گفتن ها، آشتی کردن ها و وصل های پس از هجر، دید و بازدیدها و... مجموعه ای از کنش هایی است که مردم جامعه ما در آستانه این روز انجام می دهند. این اتفاقات تاریخی نیستند؛ اینها رویه هایی فرهنگی اند که کارکردهای فرهنگی و اجتماعی خاص خود را دارند و می توانند به به باشی وضعیت اخلاقی و اجتماعی ما کمک کنند. بی تردید این بعد از غدیر، موضوعی قابل مطالعه برای جامعه شناسان به شمار می آیند.
خوانشی دُرکیمی از غدیر: معروف ترین دیدگاه درکیم، جامعه شناس کارکردگرای۲ فرانسوی این است که آیینهای مذهبی از طریق تحمیل انضباط بر نفس و قدرت خویشتنداری، انسان ها را برای زندگی اجتماعی آماده میسازد۳ و بدینوسیله فرآیند «اجتماعی شدن»۴ آنان کامل می شود. در این رویکرد، تشریفات مذهبی مردم را گرد هم میآورد و پیوندهای مشترکشان را دوباره تصدیق می کند و در نتیجه همبستگی اجتماعی را تحکیم میبخشد۵.
کارکردگرایان معتقدند اجرای آیین های مذهبی پس داشته های (میراث) اجتماعی گروه را پایداری بخشیده و همواره زنده نگه می دارد. آیین های دینی در حقیقت دامنه نفوذ معتقدات اخلاقی جمعی را تقویت کرده و شعور جمعی۶ را چنان بیدار می کند که افراد را در برابر ارزش های اخلاقی جامعه اطاعت پذیرتر می کند. گردهم آیی افراد گروه در آیین های مذهبی همواره به وزنه بازدارندگی اجتماعی خواهد افزود و انضباط را افزایش خواهد داد.
اگر روز عید غدیر را اینگونه ببینیم، آنگاه به نگاهی متفاوت و تا اندازه ای غیرتاریخی به غدیر دست خواهیم زد. از دیرباز در فرهنگ ملی و مذهبی ایرانیان، عید غدیر پاس داشته می شده و آیین های شکوهمندی برگزار می شده است.
دیدوبازدید، عیدی دادن و ستاندن، دیدار با سادات، نظافت، برگزاری آیین های ازدواج، برگزاری مجالس مذهبی، کنارگذاشتن کدورت ها، ابراز شادمانی و... از جمله آیین هایی هستند که در این روز برگزار می شوند. در کنار آنها، این روز فرصتی شادمانه برای گردهم آمدن و انجام رفتار مشترک به وجود می آورد.
کارکردهای فرهنگی و اجتماعی غدیر:این کوته نوشته بنا ندارد که همه کارکردهای غدیر را بازگوید. ولی به اجمال می تواند به این موارد اشاره کند:
۱. گردهم آوردن مردم در زمانی مشخص و حفظ شبکه ارتباطی و همکاری آنها، یکی از مهم ترین کارکردهای مراسم آیینی غدیر به شمار می آید. این رخداد در نهایت به یکپارچه سازی جامعه و اعتباربخشی به نظم موجود و در نهایت، ثبات اجتماعی کمک می کند. به ویژه آنکه یکی از آداب معروف این روز برقراری پیوند اخوت است. این پیمان سبب می شود که افراد جامعه در یکی از عمیق ترین و نیز موثرترین پیوندهای گروهی قرار گیرند و از دو فرد بیگانه به برادر تبدیل شوند.
۲. حضور مردم در این آیین موجب فراهم آوردن زمینه تقویت و تایید دوباره پایبندی جامعه به یک رشته ارزش ها و باورداشت های خاص که ممکن است فراموش یا کمرنگ شده باشند، خواهد شد. البته غدیر، خود، از مجموعه ای از ارزش های متعالی دینی و اخلاقی برخاسته است، آنقدر که در ادبیات دینی، اکمال دین خوانده می شود و تکریم غدیر، خودبه خود، تکریم آن ارزش هاست؛ با این همه آیین های عیدانه این روز به تقویت و تاکید دوباره بر ارزش های اجتماعی می انجامد.
۳. گردهم آمدن ها و برپایی مجالس شادی برای غدیر به حمایت های روانی و کاهش اضطراب، ترس و دلهره در میان اعضای جامعه شیعی خواهد انجامید. افراد جامعه با مشاهده عواطف مشترک همدیگر به وجود عینی و واقعی خود و نیز اهمیت نقش خود پی خواهند برد.
۴. تعمیق توافق های جمعی که حاصل شرکت در مجالس عمومی و گروهی است، در نهایت به کاهش کشمکش های اجتماعی در بین اعضای جامعه خواهد انجامید.
۵. آیین های عید غدیر به تحکیم نظارت اجتماعی بر رفتار افراد گروه خواهد انجامید و در نهایت به تقویت دگر کنترلی منجر خواهد شد.
۶. انتقال غیرمستقیم ارزش ها و آداب و رسوم از نسلی به نسل دیگر در جریان برگزاری آیین ها از دیگر کارکردهای آیین های دینی غدیر است.
پی نوشت ها:
۱- ANNA GREEN and KATEHLEEN TROUP, The houses of history, manchester university, Press, ۱۹۹۹, p.۱۱۰-۱۲۰.
۲ - Functionalist
۳- همیلتون، ملکم، جامعه شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، ص۱۳۹
۴- Socialization
۵- گیدنز، آنتونی ، جامعهشناسی، ترجمه منصور صبوری، ص ۴۹۲
۶ - Conscience collective
*شرق
