با مرگ پدر حقوق بازنشستگی‌اش به او و مادرش ارث رسیده است. چند سالی می‌شود از همسرش جدا شده و شغل و درآمدی هم ندارد. تمام چشم امیدش به همین مستمری است که ماه به ماه به حسابش ریخته می‌شود و با آن دخل و خرجش را جور می‌کند. حالا، اما چند سالی است که به‌واسطه برخی تخلفات و طلاق‌های صوری با هدف ارثیه مستمری پدران و حتی پدربزرگ‌ها مسئولان و دست‌اندرکاران صندوق‌های بازنشستگی و نمایندگان مجلس را به این فکر انداخته تا برای پیشگیری از این تخلف فکری کنند. طبق این طرح حقوقی که به دختران بیوه و مجرد بازنشستگان متوفی پرداخت می‌شود، حتی به یک‌سوم کاهش پیدا خواهد کرد. این کاهش مستمری که با توجیه جلوگیری از طلاق‌های صوری برای دریافت حقوق بازنشستگی پدر و پدربزرگ طراحی شده هر چند ممکن است از این طلاق‌ها پیشگیری کند، اما می‌تواند زندگی دختران مجرد و زنان بیوه‌ای همچون او که هیچ درآمد و حمایتی را ندارند با چالش‌های جدی مواجه کند و حتی آنان را به سمت آسیب‌های اجتماعی بکشاند؛ آسیب‌هایی که در نهایت دود آن به چشم همه اعضای جامعه خواهد رفت. با وجود این و به رغم آنکه برخی بازنشستگان برای جلوگیری از تصویب این طرح به دنبال جمع‌آوری امضا برای شکایت به دیوان عدالت اداری و لغو این مصوبه هستند، رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس اصل ماجرای کاهش سهم دختران از حقوق بازنشستگی پدران را تکذیب می‌کند و می‌گوید: «بحث کاهش سهم دختران از حقوق بازنشستگی پدران در برنامه کاری سازمان تأمین اجتماعی نیست و اخبار منتشر شده در این رابطه صحت ندارد.»
زنان و دختران جامعه قشری حساس و نیازمند حمایت‌های اجتماعی و حاکمیتی هستند. به خصوص در شرایطی که سرپرستی ندارند و با فوت همسر یا پدر مواجه شده‌اند. این زنان و دختران اگر توانمندی خاصی نداشته باشند و نتوانند برای خودشان شغل و درآمدی دست و پا کنند و سرپرستی خود را بر عهده بگیرند با چالش‌های متعددی مواجه خواهند شد. بر همین اساس هم قانون، حمایت‌هایی را برای تنها نگذاشتن این زنان و دختران پیش‌بینی کرده و حتی اگر پدری مال و املاکی برای ارث گذاشتن برای فرزندش نداشته باشد، اگر تحت حمایت یکی از صندوق‌های بازنشستگی باشد بعد از مرگش حقوقش برای همسر و فرزندان دخترش به ارث باقی می‌ماند مشروط بر اینکه مجرد یا مطلقه باشند و همچنین شغلی نداشته باشند. این ماده قانونی حمایتی، اما موجب برخی سوءاستفاده‌ها هم شده و این سوء استفاده‌ها صندوق‌های بازنشستگی را به دردسر انداخته است. برخی زنان برای استفاده از این ارثیه پدری به صورت صوری از همسرانشان طلاق می‌گیرند و بعد با صیغه ۹۹ ساله دوباره زیر یک سقف زندگی‌شان را ادامه می‌دهند. در این میان، اما با این طلاق صوری حقوق پدر یا پدربزرگشان را از صندوق‌های بازنشستگی دریافت می‌کنند تا این صندوق‌ها را برای پرداخت حقوق و مستمری ذی حقان واقعی دچار تنگنا کنند. حالا هم مجلسی‌ها برای تنبیه و بستن مجال سوء‌استفاده این فرصت‌طلبان، با کاهش حقوق پرداختی به دختران مجرد و زنان مطلقه، این قشر آسیب‌پذیر را با آسیب‌های بیشتری مواجه خواهند کرد.
شکایت به دیوان عدالت
گروهی از بازنشستگان اعلام کردند قصد دارند از قانون وضع شده در مجلس در زمینه‌تعیین ساز و کار پرداخت حقوق بازنشستگان متوفی به دخترانشان به «دیوان عدالت اداری» شکایت کنند. به گفته این بازنشستگان تا پیش از تصویب این قانون، تا زمانی که دختران مجرد بودند یا همسر متوفی داشتند می‌توانستند از کل حقوق بازنشستگانی پدرانشان بهره‌مند شوند تا جایی که خیال دختران از بابت اینکه حامی بالای سر دارند راحت بود، اما پس از تصویب این قانون، پرداخت حقوق کامل که مشمول مزایای زمان بازنشستگی می‌شد، تحت‌الشعاع قرار گرفت. بر این اساس حقوقی که به دختران بیوه و مجرد بازنشستگان متوفی پرداخت می‌شود، حتی به یک سوم کاهش پیدا کرد. به همین دلیل، این گروه از بازنشستگان قصد دارند ابطال مصوبه مجلس را پیگیری کنند. از آنجا که به گفته این بازنشستگان هنوز بسیاری از دختران از دلایل کاهش حقوق بازنشستگان پدران متوفی‌شان خبر ندارند آن را به حساب اشتباه در محاسبات مربوط به حقوق پدرانشان می‌گذارند. با وجود این، اما اسماعیلی رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس این ماجرا را تکذیب می‌کند و می‌گوید قرار نیست مستمری دختران بازنشستگان کاهش یابد.
ارثیه مستمری برای وراث اناث
سازمان تأمین اجتماعی حدود ۴٢ میلیون بیمه شده دارد که ۳ میلیون و ٢٠٠ هزار نفر از آن مستمری بگیر، بازنشسته و از کارافتاده هستند.
در حال حاضر، ۱۸ صندوق بازنشستگی کوچک و بزرگ که بزرگ‌ترین آن‌ها سازمان تأمین اجتماعی است، حقوق یا مستمری را برای بازماندگان بی‌کم و کاست منتقل می‌کنند؛ هرچند با توجه به اینکه باید مسائلی مانند «انحصار وراث» انجام شود تا سهم هر یک از بازماندگان از حقوق و مستمری پدر، مادر یا پدربزرگ روشن شود. ماده ٨٦ قانون استخدام کشوری، زنی که پدر یا شوهرش را از دست داده باشد مشمول مستمری می‌داند، حتی دخترانی که تحت کفالت پدربزرگ یا مادربزرگشان هستند هم می‌توانند پس از درگذشت آن‌ها مشمول دریافت مستمری بازماندگان شوند. دوم دی ١٣٦٣ بود که قانونی به تصویب رسید تا اجازه پرداخت وظیفه و مستمری وراث کارمندان مصوب ٢٨ آذر ١٣٣٨ و برقراری حقوق وظیفه در مورد فرزندان و نوادگان اناث، حقوق وظیفه سهم فرزندان اناث به شرط نداشتن شوهر، حرفه و شغل قابل پرداخت اعلام شود. قانون برخورداری اناث از مستمری بیمه‌شدگان فوت شده در ١٣ اردیبهشت ١٣٧٩ اصلاحیه‌ای داشت تا طبق آن اصلاح پاره‌ای از مقررات مربوط به حقوق بازنشستگی، زنان شاغل، خانواده‌ها و سایر کارکنان با حذف کلمه «حرفه» و شرط نداشتن تمکن مالی، صرفاً دارا بودن دو شرط نداشتن شغل و شوهر را برای بهره‌مندی از مزایای مستمری بازماندگان کافی بداند.
بر اساس قانون تأمین اجتماعی هم فرزندان دختر مجرد که اشتغال ندارند یا طبق نظر کمیسیون‌های بدوی و تجدید نظر پزشکی (ماده ۹۱ قانون تأمین اجتماعی) از کار افتاده محسوب می‌شوند و زنان مطلقه یا زنانی که همسر بازنشسته خود را از دست داده و همسر جدید اختیار نکرده‌اند، می‌توانند به عنوان وارث از مستمری بازنشستگی پدر یا همسر خود استفاده کنند. در همین حال نوادگان دختری هم امکان به ارث بردن مستمری پدربزرگ تحت پوشش تأمین اجتماعی خود را دارند. در مجموع صندوق‌های بازنشستگی کشور که در دل نظام غیرمتمرکز تأمین اجتماعی ایران شکل گرفته‌اند طبق قوانین خود باید حقوق بازنشستگی را به عنوان ارث به وراث از جمله دختران یا همسران بازمانده منتقل کنند.
همچنین هنگام تقسیم مستمری میان بازماندگان سهم همسر متوفی معادل ۵۰ درصد کل مستمری، سهم هر یک از فرزندان ۲۵ درصد (در صورت از دست دادن هم پدر و هم مادر به ۵۰ درصد می‌رسد) و سهم پدر و مادر هر کدام ۲۰ درصد از مبلغ مستمری است. این حقوق حتی به نوادگان هم به ارث می‌رسد. هر چند سازمان تأمین اجتماعی تلاش‌هایی برای کاهش این حقوق داشته، اما تاکنون موفق نبوده است. فروردین امسال هم دیوان عدالت اداری با صدور رأی وحدت رویه، الزام تأمین اجتماعی به برقراری مستمری برای بازماندگان نوادگان اناث با پدربزرگ مشمول قانون کار را صادر کرد.
خلاصه اینکه این قوانین حمایتی موجب بروز سوء‌استفاده‌هایی شده و طلاق‌های صوری را برای دریافت مستمری پدر در بین برخی افراد جامعه باب کرده است. این در حالی است که اگر طلاق صوری برای دریافت مستمری پدر احراز شود، فرزند دختر از دریافت مستمری محروم می‌شود و موظف است مستمری خود را بازپرداخت کند.
طلاق صوری برای دریافت حقوق پدر
«صوری» بودن طلاق‌ها برای دریافت مستمری پدر خود گویای آن است که نمی‌توان صحت و سقم ماجرا را بررسی کرد و به سادگی متوجه شد کدام طلاق واقعی و کدام طلاق صوری و برای دریافت حقوق پدر بوده است. پیش از این سیدمحمدعلی جنانی مدیرکل سابق امور فنی مستمری‌های سازمان تأمین اجتماعی گفته بود بر اساس آمار‌ها تا سال ۱۳۹۴ حدود ۶هزار طلاق صوری در کشور گزارش شده است. به گفته وی کمیته‌ای برای رصد میزان طلاق‌های صوری در تأمین اجتماعی تشکیل شده و درخواست‌های طلاق بازنگری می‌شوند و اگر معلوم شود طلاق صوری بوده، تمام پول‌هایی که به حسابشان واریز شده از آن‌ها بازپس گرفته می‌شود. با وجود این، اما شرایط نامساعد اقتصادی در کنار برخی فرصت‌طلبی‌ها پرونده این طلاق‌ها را نبسته است و حالا نمایندگان مجلس برای حل این معضل با کاهش حقوق دختران مجرد و مطلقه مستمری بگیران معضلات تازه‌ای را ایجاد خواهند کرد.
شاید درصدی از طلاق‌ها صوری و برای دریافت مستمری باشد، اما به طور یقین این مسئله شامل تمام طلاق‌ها نمی‌شود و کاهش مستمری دختران مجرد و زنان بیوه با توجیه جلوگیری از طلاق‌های صوری حق و حقوق این گروه آسیب‌پذیر را خدشه‌دار می‌کند. از سوی دیگر اگر هم بناست سختگیری قانونی اعمال شود باید برای زنان بیوه باشد نه دختران مجردی که مستمری پدر خود را به ارث برده‌اند، چراکه اینجا امکان تخلفی وجود ندارد تا بنا بر پیشگیری از آن باشد.
نظر کا رشنا س
مسائل اقتصادی به طلاق‌های صوری برای دریافت مستمری دامن زده است
مسائل اقتصادی یکی از فاکتور‌های مهم در بروز پدیده‌ای همچون طلاق صوری است. بسیاری افراد هستند که از طریق مستمری پدرشان امرار معاش می‌کنند. این مسئله پدیده‌ای است که مسائل اقتصادی به آن دامن زده و تا زمانی که شرایط اقتصادی متعادل نشود و افراد نتوانند نیاز‌های اولیه‌شان را برطرف کنند ما مسائلی از این دست را شاهد خواهیم بود. طلاق صوری نمی‌تواند پیگرد قانونی داشته باشد، چون ظاهراً شکل قانونی رعایت شده است، اما محتوا قانونی نیست. ظاهر رعایت شده است و به همین منظور نمی‌توان پیگرد کرد. در گفتن از طلاق صوری باور‌های عموم مردم این است که این هزینه از جیب دولت است و اگر روزی منبع صندوق بازنشستگی به صفر برسد این دولت است که موظف به تأمین آن است.
بنابراین بعید به نظر می‌رسد با آیین‌نامه یا تبصره‌ای شاهد کاهش این پدیده شد، چراکه ظاهر ماجرا به شکل قانونی صورت می‌گیرد. چون ازدواج دوباره این افراد هیچ ممنوعیت قانونی، اخلاقی و شرعی ندارد. نکته‌ای را هم که نمی‌شود به راحتی از کنار آن گذشت این است که اگر فرض را بر این بگذاریم که ٩٩درصد افراد طلاقشان صوری و بابت بهره‌مندی از مستمری باشد، اما نمی‌شود یک‌درصد باقیمانده را نادیده گرفت.
به هر ترتیب پدیده طلاق صوری مسئله‌ای است که باید جامعه‌شناسان و روانشناسان با دقت بالایی در مورد آن تحقیق کنند و در مراحل بالاتر این دولت است که باید به چاره‌اندیشی در مورد آن بپردازد. حمایت از زنان یکی از موارد مهم و اساسی جامعه است. در موضوع حمایت از زنان مهریه را داریم که با مسائل حاشیه‌ای کارکرد خود را از دست داده است. بنابراین لازم است ما هم مانند سایر جوامع برای زنان و مردان بیمه شهروندی داشته باشیم تا مسائل مالی و اقتصادی عاملی تأثیرگذار در ازدواج زوجین و به‌وجود آمدن پدیده‌های نوظهور اجتماعی نباشد.
مینا جعفری وکیل دادگستری
کاهش سهم دختران از حقوق بازنشستگی پدران در برنامه کاری سازمان تأمین اجتماعی نیست
بحث کاهش سهم دختران از حقوق بازنشستگی پدران در برنامه کاری سازمان تأمین اجتماعی نیست و اخبار منتشر شده در این رابطه صحت ندارد. اخیراً خبری مبنی بر کاهش سهم دختران از حقوق بازنشستگی پدرانشان در رسانه‌ها منتشر شد و با پیگیری‌های صورت گرفته در راستای صحت و سقم ماجرا مشخص شد چنین اقدامی صورت نگرفته است و با استعلامی که از سازمان تأمین اجتماعی کشور به عمل آمد، مشخص شد طبق ماده ۸۰ سازمان تأمین اجتماعی کاهشی در پرداختی مستمری بازنشستگان ایجاد نکرده است. براساس قانون سازمان تأمین اجتماعی حدود ۵۰ درصد پرداختی بازنشستگان به همسر و باقیمانده آن به میزان ۲۵ درصد سهم دختران با شرایط خاص پرداخت می‌شود.
طبق ماده ۸۰ قانون تأمین اجتماعی و مصوبه مجلس بازماندگان متوفی بازنشسته در صورت فوت بیمه شده بازنشسته، از کار افتادگى بیمه شده، زمانی که بیمه شده متوفی حداقل ۱۰ سال کاری خود بیمه پرداخت کرده باشد و همچنین اگر بیمه شده در اثر کار، بیماری یا فوت شده باشد، مشمول دریافت مستمری می‌شود.
در این میان ماده ۸۳ قانون تأمین اجتماعی سهم وراث را مشخص کرده است. طبق قانون ۵۰ درصد به همسر و اگر متوفی چند همسر داشته باشد این میزان به تعدد همسران تقسیم می‌شود. در این بخش هم میزان دریافتی مستمری فرزندان ۲۵ درصد تعیین گردیده است که اگر مادر را هم از دست داده باشند مبلغ دریافتی مستمری دو برابر تعیین می‌گردد.
براساس قانون سازمان تأمین اجتماعی هیچ‌گونه کاهشی در سهم همسران و دختران متوفی مستمری بگیر در سال‌های اخیر نداشتیم و ماده ۸۱ قانون استخدام کشوری آخرین موضوعی بود که در این راستا مورد بررسی قرار گرفت و براساس آن حقوق و وظایف به صورت مساوی بین وراث بازنشستگان متوفی تقسیم می‌شود و اگر سهم هر یک از وارثان از این حقوق قطع شود به نفع صندوق بازنشستگى ذخیره می‌گردد. به عنوان مثال اگر دختری ازدواج کند مستمری او قطع می‌شود.
بحث کاهش سهم دختران از حقوق بازنشستگی پدران آن‌ها نه تنها در دستور کار کمیسیون اجتماعی مجلس قرار ندارد، بلکه در برنامه کاری سازمان تأمین اجتماعی هم نیست و اخبار منتشر شده در این رابطه مستند نیستند.
تصویب قوانین حمایتی همچون سهم دختران از حقوق بازنشستگی پدران یا سهم همسران طی جلسات متعدد کارشناسی مورد بررسی قرار گرفته است. وجود چنین قوانینی نقش پررنگی در کاهش آسیب‌های اجتماعی دارند و مجلس به دنبال چنین قوانینی است تا قشر آسیب‌پذیر جامعه کمتر در معرض آسیب‌ها قرار گیرند.
ولی اسماعیلی
رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی
