گروه سیاسی خط نیوز / مسعود ندافان؛ روزنامه و روزنامه نگاری از بدو پیدایش تبدیل به یکی از متغیر و عامل‌های اصلی اثرگذار بر افکارعمومی تلقی می‌شود. جریان‌ها، احزاب و گروه‌های سیاسی به دلیل اهمیت شگرف آن در مدیریت افکارعمومی و رابطه مستقیم جذب افکارعمومی با حفظ و بسط قدرت از تریبون مکتوب استفاده می‌نمایند. جریان روزنامه‌های متعهد انقلاب اسلامی از سال ۱۳۵۷ تا اکنون با موجی از گفتمان‌های رقیب در فضای رسانه ای مواجه بوده‌اند و در این هماورد با فراز و نشیب‌های مختلفی روبه‌رو شده‌اند. در این یادداشت به کنکاش پیرامون رویکرد و نوع مواجهه روزنامه‌های متعهد در عصر و زیستواره های سیاسی مختلف با جریان‌های رقیب گفتمانی می‌پردازیم.
زمینه و زمانه‌ها مهم‌ترین بستر ظهور و بروز روزنامه‌ها در کشورهای مختلف بوده است؛ ساحت سیاست داخلی جمهوری اسلامی به دلیل تکثر نیروهای سیاسی همواره محملی برای ظهور منازعات سیاسی است که در برخی از برهه‌های زمانی از سطح نبردهای جناحی فاصله می‌گیرد و رنگ‌و‌بوی ایدئولوژیک و وارد عرصه گفتمانی کلان می‌شود. روزنامه‌های متعهد با ویژگی‌های زبانی و فکری خاص و نوین در گستره دنیای روزنامه نگاری صورت بندی می‌گردد؛ در همین راستا بروز روزنامه‌های متعهد را می‌توان از دو منظر بررسی نمود:
۱. ماهیت اطلاع رسانی:انتشار اخبار و تولید محتوا بر اساس آن از مهم‌ترین کارکردهای اطلاع رسانی روزنامه‌ها تلقی می‌گردد. روزنامه‌های متعهد از آغاز حیات نظام جمهوری اسلامی مبتنی بر کارکردهای اولیه روزنامه‌ها اقدام به انتقال اخبار و تحلیل‌ها نمود ولی التزام به بایسته‌های دینی در نشر اخبار، رویکرد اخلاق مدارانه و اصولگرا محور سبب تمایز کارکردگرایانه روزنامه‌های متعهد و انقلابی با دیگر روزنامه‌های هم عصر خود می‌گردد.
۲. ماهیت انتقادی – رقیب گرایانه: اگر روزنامه‌های متعهد را از منظر ادوار تاریخی که در بستر چالش‌ها و منازعات سیاسی بررسی نمایم؛ شاهد موج سینوسی میان «تقابل» تمام عیار اندیشگانی و «انتقاد» های با ضرایب مختلف به دولت‌ها و جریان‌های رقیب هستیم. روزنامه‌های متعهد در ابتدای دهه ۶۰ و دوران استیلای جریان چپ بر قوه مجریه و قوه مقننه در خط مقدم صف آرایی و مقابله با جریان‌های رقیب که در دهه ۶۰ همگرایی لیبرال‌ها، کمونیست‌ها و التقاطی‌ها و در عصر اصلاحات با موج رسانه‌های زنجیره ای که بازتولید دهه شصت قلمداد می‌شد؛ قرار داشتند. از سوی دیگر رویکرد انتقادی با فراز و نشیب‌های فراوان در دوران جنگ تحمیلی، دولت حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی و اقای محمود احمدی نژاد را شاهد هستیم. سیر تکوینی این سویه‌های روزنامه متعهد را می‌توان با بیان مثال‌های در دوران‌های مختلف بررسی کرد.
روزنامه‌های کیهان (رحمان هاتفی از اعضای حزب توده)، میزان (نزدیک به نهضت آزادی)، آیندگان، پیغام امروز، مجاهد (ارگان رسمی سازمان منافقین) و انقلاب اسلامی (ارگان رسمی بنی صدر به برای جذب مردم به این اسم نامیده شد) همگام با یکدیگر بر تجزیه برخی از مناطق کشور، انحلال ارتش و حمله به نهادهای انقلابی اصرار می‌ورزیدند.
۱) اوایل انقلاب و سال‌های ابتدای دهه ۶۰: پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ فضای سیاسی کشور کوران حضور جریان‌های سیاسی با جهان بینی‌های گوناگون بود؛ در آن مقطع زمانی نیز فضای روزنامه‌های متأثر از فضای سیاسی بسیار پرتنش و چالشی بود به طوری که تا تیرماه ۱۳۵۸، ۲۲۲ عنوان نشریه مکتوب در کشور به چاپ می‌رسد. از سوی دیگر جریان‌های ناهمسو سیاسی برای تفوق بر جریان اسلامی به همگرایی تاکتیکی رسیده بودند به نحوی که روزنامه‌های کیهان (رحمان هاتفی از اعضای حزب توده)، میزان (نزدیک به نهضت آزادی)، آیندگان، پیغام امروز، مجاهد (ارگان رسمی سازمان منافقین) و انقلاب اسلامی (ارگان رسمی بنی صدر به برای جذب مردم به این اسم نامیده شد) همگام با یکدیگر بر تجزیه برخی از مناطق کشور، انحلال ارتش و حمله به نهادهای انقلابی اصرار می‌ورزیدند؛ در برابر این هم افزایی جریان‌های رقیب روزنامه «جمهوری اسلامی» قرار داشت.
در روز ۹ خرداد ۱۳۵۸ روزنامه «جمهوری اسلامی»، ارگان رسمی حزب جمهوری اسلامی اولین شماره خود را منتشر کرد. این روزنامه آغازگر رسانه‌های جریان انقلابی و تریبون جریان اسلام گرا و خط امامی در برابر همگرایی گروه‌های مختلف سیاسی بود؛ مهم‌ترین خط تقابل در این روزنامه با جریان بنی صدر و حامیان وی در روزنامه انقلاب اسلامی قرار داشت. به گونه ای که مقالات روزنامه جمهوری اسلامی پیرامون رفتارهای بنی صدر با واکنش جدی روزنامه انقلاب اسلامی مواجه می‌شد و به نحوی که روزنامه انقلاب اسلامی در کوران رقابت با روزنامه متعهد و انقلابی جمهوری اسلامی به «نشر مقالات تشنج زا و مخل اسلام و حقوق عمومی جامعه نوپا و انقلابی مردم مسلمان ایران به ویژه در زمان جنگ»۱ در سال ۱۳۶۰ توقیف شد. از سوی دیگر روزنامه جمهوری اسلامی برای پیشبرد اهداف خط امام بارها به انتقاد از رییس جمهور پرداخت و در برکناری بنی صدر نقش ویژه‌ای را ایفا کرد.
۲) دوران میانی و پایانی دهه ۶۰ (جنگ تحمیلی): «جنگ تحمیلی» بر زندگانی تک تک افراد جامعه پسا انقلابی «سایه» سنگینی انداخته بود؛ از یک سو دفاع از مرزهای کشور در برابر هجمه بیگانگان و از سوی دیگر خروج لیبرال‌ها از حاکمیت و ترورهای سران نهضت و مردم از سوی منافقین سبب شده بود که فضای سیاسی کشور به سمت «همگرایی» رهنمود گردد. دنیای مطبوعات نیز بازتاب فضای سیاسی بود و روزنامه‌های متعهد بیشتر به انعکاس جنگ و رخدادهای پیرامونی آن می‌پرداختند. در این فضا روزنامه رسالت به انتقاد پیرامون رویکرد اقتصادی دولت وقت و ارائه نگرش نوین به ولایت فقیه می‌پرداخت.۱۹ دی ماه ۶۴، روزنامه رسالت با هدف «تبلیغ رسالت‌های خدا و خداترسی و غیرنترسی»۲ از سوی مهندس نبوی، احمد توکلی و آیت الله آذری یزدی تأسیس شد. محمدکاظم انبارلویی «اتاق فکر» روزنامه را افرادی همچون «آیت‌الله راستی، آیت الله شرعی، آیت الله خزعلی، زواره‌ای، مهندس طاهری شفیق، عسکراولادی، پرورش و مهندس سیدمرتضی نبوی» ۳ معرفی می‌نماید. نوع مواجه این روزنامه با دولت وقت در بیشتر مواقع صورت «انتقاد» های محتاطانه و آگاهی به صورت جدی بیان می‌شد و روزنامه رسالت مهم‌ترین رقیب خود را روزنامه جمهوری اسلامی قلمداد می‌کرد هرچند این اختلاف نظر و رقابت بسیار اندک بود.
احمد توکلی سردبیر این روزنامه درباره یکی از انتقادات این روزنامه به دولت وقت نوشت «در حوالی سال ۶۵ دولت موسوی لایحه متمم بودجه‌ای به مجلس داد که مهر سرّی روی آن زده بود که من سرمقاله‌ای با عنوان لایحه سرّی نوشتم و در این سرمقاله به مردم هشدار دادم که دولت چنین کاری کرده است. در حالی که ما چیزی به عنوان لایحه سرّی نداریم؛ جلسه رسمی غیرعلنی داریم ولی لایحه سرّی نداریم. چرا که لایحه باید آشکار باشد و نمی‌توان به آن مهر سرّی زد و بعد هم به مردم اعلام کردم که قصد دولت این است که هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان از بودجه‌اش را با چاپ اسکناس تأمین کند و این تورم‌زاست و به اقتصاد ضربه می‌زند. در آن زمان ۱۳۷ نماینده که از اکثریت جناح چپ مجلس بودند، علیه من بیانیه دادند و آقای عطاءالله مهاجرانی که آن زمان معاون نخست‌وزیر بود از نویسنده که من بودم شکایت کرد؛ البته من هم کتاب قانون را زیر بغل می‌زدم و به جلسات بازپرسی می‌رفتم. بعد از چند بار بازپرسی، بازپرس از من پرسید: جریان چیست، آقای موسوی اردبیلی هر روز این پرونده را تعقیب می‌کند و نمایندگان مجلس و دولت هم علیه تو اعلام جرم کردند و من هم گفتم قصه چیست و بعد هم قرار منع تعقیب مرا صادر کرد. این بازپرس بعدش به من گفت که مهاجرانی وقتی که آمد تا قرار را به وی ابلاغ کند از من پرسید که آیا به قرار اعتراض کنم؟ که من در پاسخ به وی گفتم این توکلی که من دیدم قدرت دفاع از خودش را دارد و نتیجه نمی‌گیرید.»۴
۱۹ دی ماه ۶۴، روزنامه رسالت با هدف «تبلیغ رسالت‌های خدا و خداترسی و غیرنترسی» از سوی مهندس نبوی، احمد توکلی و آیت الله آذری یزدی تأسیس شد. محمدکاظم انبارلویی «اتاق فکر» روزنامه را افرادی همچون «آیت‌الله راستی، آیت الله شرعی، آیت الله خزعلی، زواره‌ای، مهندس طاهری شفیق، عسکراولادی، پرورش و مهندس سیدمرتضی نبوی» ۳ معرفی می‌نماید.
۳) عصر سازندگی (صدارت حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی بر قوه مجریه): پاشنه آشیل دولت هاشمی رویکردهای خاص «سازندگی» در کشور بود؛ جریان روزنامه نگار انقلابی و متعهد در این مواجه با دولت سازندگی بر شاخصه‌های گفتمان انقلاب اسلامی پافشاری می‌کرد و بارها از رویش فساد در مراکز دولتی و تغییر سبک زندگی و تبعات اجتماعی آن که به واسطه نوع خاص دولت حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی بود؛ انتقادات شدیدی را انجام داد.
در آن مقطع زمانی، روابط حاکم میان دولت و رسانه‌های مکتوب در بدترین حالت ممکن قرار داشت. حمیدرضا ترقی این وضعیت را این‌گونه توصیف می‌کند: «زمان هاشمی اگر کسی از فساد می‌نوشت، پدرش را درمی‌آوردند.»۵ مخالفت دولت هاشمی رفسنجانی با روزنامه‌های منتقد هر دو جناح سیاسی کشور بود و برای آنان «کیهان» که نماینده‌ی طیف راست‌گرایی و «جهان اسلام» که تریبون چپ‌گرایان تلقی می‌شد، تفاوتی نمی‌کرد. سعدالله زارعی، عضو شورای سردبیری «کیهان»، با یادآوری انتقاد هاشمی نسبت به رویه‌ی روزنامه‌ی «کیهان» در زمان دولت پنجم و ششم، می‌گوید: «هاشمی نسبت به انتقادات روزنامه‌ی کیهان علیه دولتش آزرده‌خاطر بود و از این رو، کمک‌های دولت به روزنامه‌هایی که علیه آن‌ها انتقاداتی را مطرح می‌کردند، قطع و نشریه‌های دانشجویی منتقد هاشمی نیز تحت فشار قرار گرفتند.»۶ با این شرایط در کنار روزنامه‌های کیهان و رسالت، جریان متعهد انقلاب اسلامی شاهد رویش هفته نامه «صبح» به مدیرمسئولی مهدی نصیری بر روی پیشخوان دکه‌های روزنامه فروشی بود. هفته نامه ای که «سه شنبه» های سختی را برای دولت هاشمی با افشای فسادهای پنهان در دستگاه‌های کشور رقم زد.
احمد توکلی درباره موارد انتقادی روزنامه رسالت نسبت به دولت حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی که می‌توان آن را به دیگر روزنامه‌های جریان انقلابی نیز تعمیم داد، اظهار داشت «ترویج اشرافی گری دولتی، تجمل گرایی در دستگاه‌های حکومتی به هزینه بیت المال، رواج فرهنگ مصرف گرایی در کشور، گسترش فساد اداری و نادیده انگاشتن یا کم اهمیت تلقی کردن آن توسط دولت، تسامح و تساهل در قبال شبیخون فرهنگی، تبعیض میان مردم بویژه وابستگان به حکومت و آقازاده‌های زیادی خواه. ما در رسالت برای مقابله با این انحرافات احساس وظیفه می‌کردیم و تا جایی که می‌توانستیم، به تکلیف خود در امر به معروف و نهی از منکر عمل می‌کردیم.»۷
۴) عصر اصلاحات: با صدارت سید محمد خاتمی بر قوه مجریه و استیلا گفتمان اصلاحات، بار دیگر فضا برای بازتولید دوران اوایل انقلاب جریان‌های معارض فراهم شد؛ جریان‌های سیاسی مختلف در لوا چتر حمایتی گفتمان اصلاحات به سرعت به مبانی دینی و انقلابی یورشی هماهنگ کردند.
روزنامه‌های زنجیره ای اصلاحات (شرق، یاس نو، جامعه، نشاط، مشارکت، همشهری و...) با ترسیم فضای دوقطبی با جریان انقلابی درصدد تخریب افکارعمومی نسبت به شاخصه‌های دینی و مؤلفه‌های انقلابی برآمدند. به نحوی که صراحتاً توهین به مقدسات می‌کردند برای نمونه در یکی از این نشریات این عبارت آمده است «تفکر شیعه گری موجب انحطاط مملکت ما و مانعی برای دموکراسی است»۸ در برابر این فضای شارلاتانیزم مطبوعاتی، جبهه فرهنگی انقلاب با محوریت کیهان، رسالت، صبح، یاالثارات و شلمچه صف آرایی کردند.
روزنامه کیهان با مدیرمسئولی حاج حسین شریعتمداری از شاخص‌ترین رسانه‌های جریان انقلابی در برابر جریان واپسگرایانه روزنامه‌های زنجیره ای بودند و مقالات ایشان علاوه بر ماهیت آگاهی سازی افکار عمومی نسبت به ماهیت جریان اصلاحات، رویکردهای افشاگرایانه سیاست‌های این طیف را نیز به همراه شد و از سوی دیگر نشریه شلمچه بود که با توجه به چاپ رنگی با استقبال مواجه شد؛ مسعود ده نمکی سردبیر شلمچه پیرامون اهداف این نشریه اظهار داشت «در برابر تهاجم فرهنگی، مدیریت سیاسی و فرهنگی جامعه نباید به گونه یی انفعالی عمل کند» بنابراین «ما با این دید وارد عرصه مطبوعات شدیم که پیام نسل جنگ را به نسل امروز برسانیم»۹ وی در دهه ۸۰ اظهار داشت «شلمچه الهام گرفته از صبح بود»۱۰
۵) دولت محمود احمدی نژاد: مقابله با موج سهمگین روزنامه‌های زنجیره ای دوم خرداد شرایط متفاوتی را برای روزنامه نگاران متعهد ایجاد کرده بود؛ آنان که در نبردی نابرابر در مقابل شارلاتانیزم هدایت شده از خارج عصر دوم خرداد با سربلندی و دفاع از شاخصه‌های اسلامی و ایرانی ظاهر شده بودند؛ پس از پیروزی محمود احمدی نژاد فصل جدیدی از جریان تکوین روزنامه نگاری انقلابی رقم خورد؛ این جریان متعهد رسانه دوران نوسازی محتوایی و شکلی و کادرسازی افراد را با برگزاری کلاس‌های آموزشی در دستور کار خود قرار داد. در این مقطع زمانی ما شاهد جهش و رشد هفته نامه‌هایی همانند پنجره و مثلث و روزنامه‌ها مانند جوان، وطن امروز، خراسان، سیاست روز و عصرایرانیان و ..... هستیم و این محصولات در سبد خرید افکار عمومی به خصوص قشر حزب اللهی جایگاه ثابتی پیدا کرد.
گرچه جریان روزنامه نگار انقلابی در بستر دولت نهم و دهم امکان رشد در سویه‌های مختلف روزنامه نگاری حرفه ای را طی کرد ولی همچنان بر خط اصلی خود یعنی پافشاری بر بایسته‌ها و شاخصه‌های انقلاب اسلامی مانند جلوگیری از نگاه انحرافی پافشاری می‌کرد. مه‌ترین تعارض و تقابل میان جریان روزنامه‌های متعهد در دوران حلقه انحرافی در پیرامون رییس جمهور ظهور پیدا کرد که اوج انتقادات در هنگام معاون اولی آقای رحیم مشایی به وقوع پیوست.
فرجام سخن: الگوی رفتاری جریان روزنامه متعهد و انقلابی در ادوار زمانی مختلف نشان داده است که نسبت به شاخصه‌های اسلامی و انقلابی حساس است و همواره دال مرکزی معیار تحلیلی این جریان برای کنش در عرصه رسانه سنجش جریان‌ها و افراد، شاخصه‌های اسلامی-انقلابی است. از سوی دیگر این جریان برای پیشبرد اهداف اعلامی خود از لحاظ حرفه ای ارتقا یافته و کارآمدی روزنامه حرفه ای را پیدا کرده است بنابراین با توجه به رشد چشم گیر سایت‌های خبری این جریان باید چشم انداز فراروی ماهیت تولید محتوا و افزایش تحلیل سیاسی را افزایش بدهد و از سویه‌های اطلاع رسانی خارج شود.*
پی نوشت:
۱. اطلاعیه دادستان انقلاب اسلامی پیرامون توقیف روزنامه انقلاب اسلامی در هفدهم خرداد ۱۳۶۰
۲. استناد عنوان کامل روزنامه به آیه شریفه ۳۹ سوره احزاب می‌باشد. الَّذِینَ یبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیخْشَوْنَهُ وَلَا یخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَکفَی بِاللَّهِ حَسِیبًا
۳. «اتاق فکر رسالت»، محمدکاظم انبارلویی، روزنامه رسالت، ۱۳۹۲/۱۰/۱۹
۴. «خاطرات و ناگفته‌های احمد توکلی از مخالفت با بنی‌صدر، اختلاف با میرحسین موسوی و رقابت با هاشمی رفسنجانی و خاتمی»، سایت تاریخ ایرانی، جمعه ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۱
۵. سایت خبری جهان‌نیوز، کد خبر: ۳۴۷۵۰۴
۶. سایت خبری جهان‌نیوز، کد خبر:۲۹۹۶۴۷
۷. «رسالتی‌ها؛ السابقون السابقون انقلاب»، گفت و گوی احمد توکلی با روزنامه رسالت، بهمن ۱۳۸۸
۸. سالار بهزادی، ۲۳ آبان ۷۸ صبح امروز
۹. گفت و گو با مدیرمسئول و سردبیر هفته نامه شلمچه، ایران جوان، شماره ۳۲
۱۰. یادداشت مسعود ده نمکی، هفته نامه پنجره، شماره ۷۷
/برهان
