فصل تابستان رسیده و گردشگران زیادی برای استفاده از محیط دریا حالا چه محیط خشک ساحل و چه محیط آب به استان های ساحلی کشور سفر می کنند و استان مازندران که نزدیک به نیمی از طول کرانه خزر را به خود اختصاص داده مکان بسیار مناسبی است برای اینکه گردشگران برای شنا وارد دریا شوند البته این شرایط برای استان های گیلان و کمتر گلستان نیز حاکم است.
زیرانداز را بر روی ماسه های ساحلی پهن و بساط چای، میوه و غذا را برپا می کنند، مسافتی طولانی را برای رسیدن به این ساحل و نسیم خنک آن طی کرده بودند، حالا دیگر وقت آن رسیده بود که تنی به آب بزند، آرام و قرار نداشت تا خود را در آبهای آبی رها کند، اما هنوز پایش به آب نرسیده ناگهان دنیا تیره و تار می شود و مادر، فرزند را می بیند که برای زندگی تقلا می کند، انگار کوهی از غم بر روی شانه های مادر سنگینی می کند و فقط صدای فریاد خود را می شنود ؛ گویی زمان متوقف شده و دیگر اثری از فرزندش نیست، دریا فرزند را بلعید و برد.
این صحنه طی چند سال اخیر بارها و بارها تکرار شده و بنا بر اعلام سازمان پزشکی قانونی، سال گذشته در استان های مازندران ۱۰۹، گیلان ۱۰۸ و گلستان ۱۹ فوتی ناشی از غرق شدگی گزارش شده است که بخشی مربوط به دریای خزر و بخشی دیگر مربوط به رودخانه ها و پشت سدها است.
همایون خوشروان مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط زیست مناطق ساحلی در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: تابستان فصلی است که مسافران زیادی برای استفاده از دریا و شنا کردن به شمال کشور سفر می کنند اما واقعیت این است که سالانه شاهد میزان مرگ و میر بسیار بالایی در شناگران هستیم حالا آنهایی که یا به صورت گردشگر وارد منطقه می شوند و یا افرادی که بومی منطقه هستند.
وی افزود: آمار مرگ و میر را وقتی بررسی می کنیم می بینیم که آمار ما چندین برابر آمار جهانی است حتی آمریکا با طول خط کرانه ای ساحلی نزدیک به بیش از ۱۰ برابر سواحل کشور ما شاهد این میزان مرگ و میر نیست پس این نشان می دهد که در مدیریت مخاطرات گردشگری دریایی مشکلاتی داریم و یکی از مشکلات اساسی ما عدم آگاهی مردم نسبت به مکان هایی است که برای شنا وارد آن می شوند.
خوشروان تاکید کرد: البته در مناطقی که طرح سالم سازی دریا است یک سری کارهای زیربنایی انجام شده و محیط ها و مکان هایی را برای شنا اختصاص یافته امن است و افرادی به عنوان غریق نجات درآن مکان ها مستقر هستند که بر روی شنای مردم نظارت می کنند بنابراین این مناطق نسبتا امن است اما فراموش نکنیم که چند عامل جان انسان ها را در دریای خزر تهدید می کند که باید اطلاع رسانی شوند.
مراقب جریان‌های برگشتی باشیم
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط زیست مناطق ساحلی گفت: اولین نکته بحث عدم آگاهی مردم نسبت به عمق دریا است وقتی وارد استخر می شوید محدوده عمقی استخر کاملا مشخص است یعنی ناحیه کم عمق، نیمه عمیق و عمیق علامت گذاری شده اما در دریا و حوضچه های دریاچه ای این اتفاق نیفتاده یعنی وارد آبی می شوید که عمدتا به علت تلاطم جریان های زیر آبی آب کدر است و بدون آگاهی از وضعیت نیم رخ بستر وارد دریا می شوید و حتی ممکن است بیش از دهها متر قدم بزنید و ببینید که عمق آب کم است و فکر می کنید این عمق کم همینطور ادامه دارد اما ناگهان وارد چاله یا پرتگاهی می شوید که دیگر نمی توانید شناوری خود را حفظ کنید و این باعث مرگ و میر بسیاری از شناگران می شود.
وی ادامه داد: معمولا در دریای خزر وقتی وارد دریا می شویم ابتدا تا عمق یک متر می بینیم که شیب نسبتا ملایم است بعد به پشته های ماسه ای می رسیم که محل شکست امواج است وقتی وارد این محدوده پشته ها می شویم می بینیم که یک دفعه عمق آب کم شده یعنی کمتر از ۵۰ سانتیمتر و حتی گاهی آب به زیر زانو ها می رسد و اینجا خوشحال می شویم که وارد منطقه ای شده ایم که عمق آن کم است و با این اعتماد به نفسی که ایجاد می شود شروع می کنیم به سمت جلو رفتن اما غافل از این هستیم که پشت این پشته های ماسه ای چاله هایی وجود دارد که محل فرسایش رسوبات پشته های ماسه ای است و نسبتا عمیق است و تغییرات عمق در اینجا بسیار زیاد است و همین پشته ها که محل شکست امواج است مکانی است که در مواقع تلاطم آب و برگشت آب باعث می شود که یک شناگر را با سرعت زیاد تحت تاثیر جریان های برگشتی (جریان شکافنده) به سمت اعماق دریا هول دهد که در این شرایط شناگر غافلگیر می شود و همین مساله مرگ فرد را رقم می زند.
تله‌های زیر آبی در کمین شناگران
مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: دومین مساله بحث تله های زیر آبی است، اکنون در بحث سواحل دریای خزر در بسیاری از جاها فعالیت های ماهیگران پره را داریم این ماهیگران که از مهرماه کارشان را آغاز می کنند و تا اواخر اسفند ادامه دارد معمولا با تورهای بزرگ ماهیگیری ماهی را صید و بیرون می کشند که گاهی بخشی از تورهای آنها پاره می شود و در اعماق دو متری و یک و نیم متری رها می شوند و این تورها با وزنه هایی که دارند در کف بستر دریا باقی می مانند، وقتی یک شناگر به محیط عمیق می رود به خودش اعتماد دارد که می تواند در آن منطقه شنا کند و دوباره به ساحل برگردد اما وقتی که قوس برمی دارد و به زیر آب می رود درگیر این تورها می شود و در این شرایط به هیچ وجه نمی تواند خودش را نجات دهد و بسیاری از شناگران بر اثر این عامل جان خود را از دست می دهند.
وی افزود: فراموش نکنیم که عمق دریای خزر متعاقبا در حال تغییر است، از سال ۱۳۹۷ تا کنون بیش از سه متر اختلاف ارتفاع را در خزر تجربه کردیم پس طبیعی است که اگر سازه هایی مانند چاه آب در کنار ساحل داشته باشیم این چاه ها امروزه در زیر آب هستند و بسیاری از شناگران از آنها اطلاعی ندارند و وقتی شناگران وارد آب می شوند داخل این چاه ها می افتند و این چاه ها عاملی برای غرق آنها می شود، از این مدل سازه ها در حوالی شهر بابلسر بین پلاژ ۶ تا ۸ می توان مشاهده کرد که اکنون به علت کاهش سطح تراز آب خزر در حال بیرون آمدن از آب هستند.
خوشروان ادامه داد: اما فراموش نکنیم که خود امواج هم اگر دریا توفانی باشد می تواند بسیار خطرناک باشد چون وقتی یک شناگر از عمق یک و نیم متری به سمت جلو برود دیگر قابلیت شناوری خود را از دست می دهد و اگر با مهارت شنا آشنا نباشد امواج می تواند فرد را به اعماق ببرد و سبب مرگ فرد شود.
پساب ها و سمی شدن آب دریا
وی تاکید کرد: اگر از همه اینها بگذریم بحث مخاطراتی که در اثر عوامل بیماری زا و عوامل میکروبی می تواند ایجاد شود نیز مساله مهمی است، در مناطقی که پساب های شهری و روستایی وارد دریا می شوند مواد مغذی داخل آب افزایش می یابد و این مواد مغذی شرایطی برای گسترش آلکای جلبک ها ایجاد می کند، جلبک های سبزی که معمولا بر روی تخته سنگ های کنار ساحل وجود دارند و اینجا هم معمولا جلبک ها می توانند همراه موجوداتی میکروسکوپی شرایط سمی را در آب رقم بزنند و این مواد شیمیایی سمی می تواند جان بسیاری از گردشگران را تهدید کند و متاسفانه بسیاری از طرح های سالم سازی ما الان در محدوده آب های ناسالم قرار گرفته اند.
شناگران در کنار دیوارهای حفاظتی شنا نکنند
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط زیست مناطق ساحلی با تاکید بر اینکه بسیاری از نقاط دریای خزر برای شناگران شرایط مناسب و مساعدی ندارد گفت: شناگران بدون آگاهی و آموزش وارد این نقاط می شوند و در نهایت جان خود را به خطر می اندازند، توصیه ای که دارم این است مکان هایی که برای مقابله با نفوذ آب دریا دیوارهای حفاظتی دارد و معمولا تخته سنگ هایی بزرگ هستند، شناگران به هیچ وجه در آن مناطق شنا نکنند چون مناطقی هستند که نیم رخ بستر دریا در آنجا کاملا تغییر کرده و شیب در آن مناطق بسیار زیاد است و زمانی که امواج کوبنده باشد می تواند شناگر را به این تخته سنگ ها بکوبد و باعث مرگ شود ضمن اینکه این تخته سنگ ها در زیر آب هم وجود دارند و باعث پارگی و جراحت پا و حتی باعث به تله افتادن یک شناگر و مرگ آن می شوند بنابراین با جدیت از این مناطق فاصله بگیریم.
بهترین نقاط برای شنا
خوشروان افزود: بهترین مناطق برای شنا کردن مناطقی است که از دهانه رودخانه فاصله داشته باشد، بسیاری از شناگران ما در نزدیکی محله دهانه های رودخانه ها مانند دهانه رودخانه میرود، لاریم و نکارود شنا کردند و غرق شدند علت این است که مواد چسبنده ای که رودخانه ها وارد دریا می کنند موجب اسفنجی شدن در ناحیه مصب می شود و وقتی شناگر وارد دریا می شود در رسوبات فرو می رود و دچار غرق شدگی می شود.
وی ادامه داد: اما سواحلی که از مصب رودخانه ها فاصله دارند مثلا سواحلی که در محدوده بین «لاریم» تا «چپک رود» در فاصله نسبتا مشخصی از رودخانه قرار گرفتند با توجه به پهنای خاکریز مناطق مناسبی برای شنا هستند، همچنین امروزه با همه گیری ویروس کرونا مواجه ایم و مناطقی که گردشگران زیادی وارد آن می شوند و شلوغ می شود، خود یک عامل کشنده است که باید شناگران از آن مناطق پرهیز کنند.
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط زیست مناطق ساحلی تاکید کرد: شناگرانی که مهارت شنا ندارند حتما همراه خود یک توپ پلاستیکی داشته باشند این توپ ها جان بسیاری از آدم ها را نجات می دهد، مهمترین عامل برای بقا در دریا این است که وقتی دچار خطر می شویم به سه نکته توجه کنیم اول اینکه وقتی وارد محدوده خطر می شویم کاملا سکوت کنیم و واکنش های رفتاری ناهنجاری را از خود نشان ندهیم، دوم اینکه فکر کنیم حالا تحت این شرایط چه کاری بهتر است انجام دهیم و سوم اینکه حالا باید واکنش نشان دهیم و حرکت کنیم.
وی گفت: کسانی که دچار جریان های برگشتی یا همان جریان شکافنده می شوند و امواج دریا آنها را به سمت اعماق می برد معمولا یکی از دلایل غرق شدگی آنها این است که می خواهند در جهت خلاف شنا کنند و خود را به ساحل برسانند در صورتی که سرعت جریان ۱۰ برابر سرعت یک شناگر است و همین عامل باعث می شود که شناگر زود خسته شود و خستگی موجب گرفتگی عضلات می شود و گرفتگی هم باعث ایست قلبی و غرق شدن فرد می شود بنابراین اینها آموزش هایی است که باید در مناطق سالم سازی دریا از طریق مربیانی که می شود استفاده کرد به مردم داده شود و دستورالعمل هایی در قالب بروشورهای آموزشی به شناگرها داده شود تا آگاهی مردم بالا رود.
۸۰ درصد عملیات کمکی نجات غریق به جریان شکافنده بر می گردد
همچنین حمید علیزاده لاهیجانی معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: قوی ترین و معروف ترین شناگران نیز توان مقابله با جریان شکافنده را ندارند، این جریان یکی از مهمترین عوامل غرق شدن شناگران است به طوری که دلیل ۸۰ درصد عملیات کمکی نجات غریق ها به همین پدیده برمی گردد.
جریان شکافنده یک پدیده هیدرودینامیکی در دریاچه های بزرگ، سواحل دریاها و اقیانوس هاست که از شکست موج در ناحیه ساحلی و آب برگشتی در کانال های خاص ناشی می شود.
وی افزود: برای درک بهتر قدرت این جریان باید گفت سرعت این جریان از رکورد سرعت شنای المپیک نیز بالاتر است؛ به این معنی که حتی بهترین قهرمان شنای المپیک نیز نمی تواند خلاف آن شنا کند و به طرف ساحل برگردد، عرض جریان شکافنده سه تا بیش از ۶۰ متر و طول آن بسیار متفاوت است و گاهی تا دهها متر به داخل دریا کشیده می شود و اگر فردی در این جریان قرار گیرد و بخواهد با آن مقابله کند حتی اگر شنا را حرفه ای بلد باشد، دچار صدمات جدی و حتی مرگ می شود بنابراین باید مردم با این پدیده بیشتر آشنا شده و با آگاهی وارد دریا شوند.
وی ادامه داد: حتی زمانی که امواج معمولی در دریا شکل می گیرد جریان شکافنده می تواند تشکیل شود و کسی که در این جریان قرار گیرد ممکن است دچار مخاطره شود. بنابراین با این جریان نمی شود مقابله کرد. این یک پدیده طبیعی است و به خودی خود مخاطره آمیز نیست؛ البته اگر بدانیم در مقابل این جریان باید چه کنیم.
علیزاده درباره شکل جریان شکافنده توضیح داد: این جریان مانند بادبزنی است که دسته آن در ساحل و پهنه بادبزن در دریا قرار گرفته است، رنگ آب آن قسمت که جریان در آن شکل گرفته است متفاوت می شود و مانند آب خروشانی است که به سمت ساحل می آید و اگر نزدیک باشد با کف و خار و خاشاک همراه است، اگر افراد در مکان مرتفع تری نسبت به دریا قرار گیرند به راحتی جریان شکافنده را تشخیص می دهند.
تلفات ناشی از جریان شکافنده در خزر بالاست
به گفته معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، مبانی علمی جریان شکافنده از دهه ۵۰ میلادی شناخته و از دهه ۶۰ میلادی نیز مبانی فیزیکی و ریاضی آن تبیین شد؛ از آن زمان در سواحل مهم دنیا تابلو نصب می کنند و گارد ساحلی به مردم هشدار می دهد.
وی یادآوری کرد: در دنیا تلفات ناشی از جریان شکافنده به شدت کاهش یافته است اما در ایران هنوز رقم بالایی در سواحل خزر قربانی می گیرد، خزر گرچه دریاچه است اما از نظر فیزیکی و هیدرودینامیکی شبیه یک اقیانوس عمل می کند بنابراین خطرات هیدرودینامیکی ناشی از موج و جریان در این دریا باید جدی گرفته شود.
وی افزود: گاهی اوقات شاهد وقوع اتفاقات دیگری غیر از جریان شکافنده هستیم که موج «مرده» یا «موج دورآ» یکی از آنهاست. در این شرایط ممکن است دریا در سواحل ایران آفتابی و آرام باشد اما مثلا در فاصله ۲۰۰ کیلومتری از ساحل ایران توفانی رخ داده باشد. در این شرایط، امواج تجمیع شده در قالب یک یا دو موج به ساحل ایران می رسد، در این حالت چون ساحل در منطقه ایران آفتابی و آرام است کسی فکر نمی کند از دور موجی بیاید اما چنین پدیده های ناگهانی را در ساحل خزر داریم که می تواند مخاطره آمیز باشد.
علیزاده اظهار داشت: بررسی ها نشان می دهد بیشترین خطرات ناشی از جریان شکافنده در بخش مرکزی ساحل دریای خزر اتفاق می افتد که از محدوده انزلی تا نور است، در بخش داخلی این مناطق یعنی از چابکسر تا چالوس و نوشهر که شیب ساحل تندتر دارد، خطر این پدیده بیشتر است؛ زیرا جریان های قوی تری تشکیل می شود، یعنی در شرق گیلان و غرب مازندران خطر این پدیده بیشتر است.
چه کنیم؟
معاون پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: افراد باید سعی کنند در این جریان قرار نگیرند در غیر این صورت با توجه به قدرت بالای جریان، شنا کردن خلاف آن اشتباه است؛ تنها راه این است که شناگر خود را داخل جریان رها کند و اجازه دهد او را به سمت دریا پیش ببرد اما آرام آرام به طور مورب از آن خارج شود و به سمت ساحل بازگردد.
وی درباره اینکه جریان شناگر را تا چند متر به داخل دریا می کشد، توضیح داد: این مورد به شیب ساحل بستگی دارد؛ ممکن است در یک نقطه ۵۰ متر و در نقطه ای دیگر تا یکصد متر فرد را به داخل دریا ببرد، نجات یک شناگر گرفتار می تواند جان دیگران را نیز به خطر اندازد و در این مواقع فقط ناجیان غریق حرفه ای و آشنا با جریان می توانند کمک کنند.
علیزاده توصیه کرد مسافران اطلاعات لازم را دستکم از طریق گوشی های خود کسب و با آگاهی کامل در دریای خزر شنا کنند، پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی با هدف شناختن و شناساندن این جریان و مشخص کردن نکات مخاطره آمیز تحقیقات علمی بسیاری داشته و همه این اطلاعات را با زبان ساده در کتاب، بروشور و پوستر به چاپ رسانده است که گردشگران می توانند با مطالعه آنها با این جریان آشنا شوند.
