پس از پایان جنگ جهانی دوم در سال 1944 بود که به واسطه قرارداد برتون وودز (Bretton Woods) دلار به عنوان ارز مرجع بین المللی انتخاب شد. پیش از آن ذخایر طلای هر کشور بود که پشتوانه پول آن کشور به حساب می آمد. و ارزش پول کشورها متناسب با طلا مشخص می شد. در آن مقطع عواملی سبب شد که این اتفاق بیافتند:
آمریکا خود بزرگترین تولید کننده طلای جهان بود و نزدیک به سه چهارم طلای جهان توسط آمریکا تولید و توزیع می شد.
پس از پایان جنگ جهانی دوم اکثر کشورهای جهان در بحران اقتصادی به سر می بردند و تنها آمریکا بود که با فاصله ی قابل توجه اقتصاد اول جهان بود. آمریکا در گروه پیروز جنگ جهانی بود و دست برتر را داشت.
به این ترتیب دلار به ارز مرجع بین المللی تبدیل شد. در سال 1971 همزمان با بحران های مالی که کشورهای جهان درگیر آن بودند فرانسه درخواست داد که آمریکا دلارهای او را با طلا معاوضه کند به این ترتیب اکثر ذخایر طلای ایالات متحده به فرانسه داده شد و وقتی که سایر کشورها در خواست تبدیل دلار به طلا را دادند ایالات متحده با بحران درخواست ها مواجه شد و توانایی تأمین طلا ها را نداشت به این ترتیب نیکسون رئیس جمهور وقت آمریکا جدایی دلار از طلا را اعلام کرد. تصمیمی که شوک شدیدی به اقتصاد دنیا وارد کرد. به این ترتیب قرارداد برتون وودز به صورت یک طرفه از طرف آمریکا نقض شد. اما ناخودآگاه دلار جایگزین طلا شده بود. و علی رغم اینکه قرارداد دیگر نبود اما با توجه به اینکه دیگر آمریکا دیگر دلار کشورها را با طلا معاوضه نمی کرد ناچاراً دلار به عنوان ارز مرجع باقی ماند.
این قرارداد در آن مقطع توانست تأثیر مثبتی بر فضای اقتصادی جهان بگذارد و محدودیت هایی که طلا برای رشد اقتصادی کشورها ایجاد می کرد را از میان بردارد اما از طرف دیگر ابزاری بسیار گرانقیمت در دست ایالات متحد ایجاد کرده بود. کمااینکه در سال های بعد شاهد آن بودیم که آمریکا از این ابزار برای فشار به کشورهای مختلف استفاده کرد.
امکان سنجی جایگزینی ارزی دیگر با دلار
دلار در شرایطی خاص به عنوان ارز مرجع جهانی انتخاب شد. شرایطی که سایر اقتصادها پس از جنگ جهانی دوم به شدت دچار ضعف بودند، حجم اقتصاد کشورها به این اندازه بزرگ نشده بود و از همه مهمتر اینکه ارز جایگزین وجود نداشت. اما در شرایط فعلی یکی از مهمترین موانع جایگزینی ارز دیگر با دلار وابستگی کشورهای جهان به این ارز است. نکته ی جالب این است که پس از فروپاشی قرارداد برتون وودز نیز عامل اصلی که سبب شد کشورها دلار را حذف نکنند همین مسئله بود. زیرا الان هر کشور منابعی از دلار برای خود ذخیره کرده است و در صورت کم ارزش شدن دلار منابع او نیز ارزش خود را از دست می دهند و این مسئله مانع از حذف دلار می شود.
ایالات متحده خود یاری دهنده افول مرجعیت دلار
اما در این شرایط که وابستگی کشورها به دلار تقویت کننده جایگاه آن است که آن را به عنوان ارز مرجع حفظ کند. سیاست های تحریمی آمریکا نسبت به کشورهای مختلف این مسئله را تضعیف می کند. وقتی آمریکا ساز و کار ورود و خروج دلار نسبت به کشوری را تحریم می کند وابستگی آن کشور به دلار را کاهش می دهد و وقتی از این ابزار بارها نسبت به کشورهای مختلف استفاده می کند به مرور کشورهایی که وابستگی آن ها به دلار است کم می شود. از طرف دیگر چین که بزرگترین رقیب اقتصادی آمریکا به حساب می آید و در سال های آتی پیش بینی می شود تبدیل به اقتصاد اول جهان شود از این سیاست آمریکا دارد حداکثر استفاده را می کند.
برنامه ریزی چین برای افول مرجعیت دلار
چین در سال های اخیر برای افول مرجعیت دلار دو اقدام مهم انجام داده است:
- ایجاد بازار مشترک میان شرکای منطقه ای خود در آسیا بر پایه ی یوآن
- اضافه کردن تحریم شدگان از سوی آمریکا به این بازار
به این ترتیب او در حال جایگزینی یوآن با دلار در این کشورها در روابط فی مابین است. با این سیاست او دلار را حذف نمی کند اما برای مبادلات آن ها با خود که حجم قابل توجهی دارد و همچنین معاملات آن ها با یکدیگر سعی می کند یوآن را جایگزین دلار کند.
امکان پذیری حذف دلار در مبادلات تجاری ایران
ایران در تجارت های خود با سه گروه از کشورها در تعامل است:
- کشورهایی که همسایه هستند و داد و ستد میان ما و آنها در جریان است. برای این کشورها تا حدی می توان از ارزهای خود کشورها یا ارز توافقی مانند یوآن استفاده کرد.
- کشورهایی که در کاروزار حذف دلار از مبادلات با چین همراهی کرده اند. با این کشورها می توان تا جایی که امکان داشته باشد با یوآن مبادله کرد.
- کشورهایی که همچنان با دلار مبادله می کنند، مبادله با دلار انجام شود.
در این صورت وابستگی به دلار به حداقل می رسد و تنها با آن کشورهایی محدود می شود که وابستگی به دلار دارند و اتفاقا در حال حاضر به خاطر تحریم ها حجم مبادلات ما با کشورهای دسته ی سوم کمتر است.
البته در کنار این مبادلات از ظرفیت ارزهای دیجیتال نیز می توان استفاده کرد.
حال که سازوکار خارجی برای این مسئله مهیا است دو اقدام داخلی نیز برای تحقق این امر نیاز است:
اول اینکه مبادی صادرات و واردات وقتی براساس یوآن شکل بگیرد دیگر نیاز به تراست هایی که به صورت غیررسمی تحریم ها را دور می زدند نیست. باید سازوکار جدید مستقل از دلار به صورت رسمی شکل بگیرد و تراست هایی که تاکنون در دور زدن تحریم ها بوده اند حذف شوند. البته این مسئله احتمالا به خاطر در قدرت زیاد تراست‌ها و مافیای آنها بدون تنش نخواهد بود.
دوم اینکه یکی از راه های تأمین کالاهای اساسی از طریق کشور امارات است. داد و ستد با امارات وابسته به دلار است. این در حالی است که کشورهای دیگر ظرفیت همکاری در این مسئله را دارند و ما می توانیم با تغییر شریک تجاری خود در این زمینه نیز به حذف دلار نزدیک تر شویم.
جمع بندی
رهبر انقلاب در سخنرانی نوروزی خود بحث کاهش وابستگی به دلار را مطرح کردند. در این خصوص با یک بررسی می توان به این نتیجه رسید هرچند سلطه دلار بر بازار جهانی بسیار بزرگ است و حذف آن از این جایگاه جهانی امری سخت و پرچالش است. اما این امر میان کشورهایی که از سوی آمریکا مورد تحریم قرار گرفته اند آسان تر است و فرصت های بسیار خوبی برای تجارت فراهم می کند. به خصوص با توجه به تلاش هایی که چین و روسیه و برخی کشورهای دیگر برای حذف دلار از مبادلات فی ما بین انجام داده اند این مسئله راحت تر شده است.
وضعیتی که برای ارز مرجع در جهان پیش بینی می شود این است که حذف دلار ممکن است امکان پذیر نباشد اما می توان به مرور ارزهای دیگر را با توجه به قدرت اقتصادی آن ها مطرح کرد و نظام جهانی را از تک ارزی به چند ارزی تغییر داد و به مرور این اتفاق در حال رخ دادن است.
