قلمرو زندگی‌شان دنیای متفاوتی است، از خانه ها و کوچه‌هاشان گرفته تا نوع لباس و فرهنگ و حتی خورد و خوراک‌شان. ساده می‌پوشند و ساده می‌خورند و سادگی از در و دیوار خانه‌هاشان می‌ریزد، اما همین دنیای ساده و بی‌حاشیه‌شان، کلی برای شهر پرحاشیه شده.
زیر پوستِ این حاشیه های به ظاهر آرام، ناآرامی های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... بسیاری در جریان است، ناآرامی هایی که دامنه آن حالا از حاشیه ها بیرون زده و به شهرها کشیده شده و این ناآرامی های به ظاهر آرام که از آن به عنوان "آپاندیسیت اجتماعی" یاد می‌شود، اگر به موقع درمان نشود می‌تواند حیات شهر را به خطر بیندازد.
سال‌هاست و حتی دهه‌هاست که نسخه‌های متعددی برای این دردِ به ظاهر بی درمان پیچیده شده، اما هنوز که هنوز است هیچ یک افاقه نکرده و وضعیت این حاشیه های پرحاشیه روز به روز بدتر می شود.
برای چاره جویی در این رابطه سراغ پژوهشگری رفتیم که دو دهه است در این رابطه تحقیق کرده و شاید بهتر از هر کسی بداند برای این درد بی درمان باید چه کرد.
بیتا حامد جامعه شناس و عضو هیات علمی جهاددانشگاهی کرمانشاه که حالا پژوهش‌های متعددی را در این زمینه به ثمر رسانده در گفت و گو با ایسنا، از محلات حاشیه به عنوان یک آپاندیسیت اجتماعی یاد می‌کند و می‌گوید: «حقیقت این است که مشکلات این مناطق در حوزه‌های مختلف بسیار است و وضعیت آنها طوری نیست که با اقدامات مقطعی و کوتاه رفع شود. وقتی از این مناطق به عنوان "آپاندیسیت اجتماعی" یاد می شود یعنی وضعیت بسیار حاد است و باید هرچه سریع‌تر برای درمان آن اقدام کرد.
علاوه بر این، تشبیه این مناطق به آپاندیسیت اجتماعی یعنی مُسکن و داروهای ساده چاره کار نیست و باید دنبال عمل جراحی باشیم و مشکلات این مناطق باید هرچه سریع‌تر به صورت ریشه‌ای درمان شود.
یک "آپاندیس" خطرناک در کرمانشاه داریم!
وضعیت تمام شاخص‌های اجتماعی از جمله طلاق، اعتیاد و ... در این مناطق اصلا خوب نیست و این وضعیت به شکل غیرمستقیم بر روی سرمایه اجتماعی جامعه اثر می گذارد و می توان گفت سرمایه اجتماعی در این مناطق وضعیت مطلوبی ندارد، بنابراین باید سریع‌تر برای رفع معضلات این مناطق اقدام کرد.»
حامد در تعریف حاشیه نشینی و حاشیه نشینان می گوید: «تعاریف مختلفی در این رابطه وجود دارد، اما در یک تعریف ساده و جامع حاشیه نشینان کسانی هستند که در شهر ساکنند، اما جذب نظام اقتصادی و اجتماعی شهر نشده‌اند. این افراد عمدتا فاقد مهارت و تخصص بوده و نمی‌توانند آن طور که باید در شهر کسب درآمد داشته باشند و برای همین جذبِ مناطق حاشیه شهر که گذران زندگی در آنجا ارزان‌تر است، می‌شوند.
درست است در تعریف حاشیه نشینی دید کالبدی و جغرافیایی (افرادی که درحاشیه شهرها زندگی می کنند) غلبه دارد، اما در اصل ممکن است افرادی در مرکز شهر مستقر باشند اما مشمول همین تعریف بالا شوند و به عبارتی حاشیه نشین محسوب شوند. بطور مثال محله "جعفرآباد" کرمانشاه زمانی به لحاظ جغرافیایی جزو حاشیه شهر محسوب می‌شد، اما اکنون با رشد شهر، داخل شهر قرار گرفته، اما همچنان تمام شاخص های حاشیه نشینی را دارد و عملا مردم آن حاشیه نشین محسوب می شوند، بنابراین نمی توان در تعریف حاشیه نشینی صرفا روی موقعیت جغرافیایی و محل اسکان این افراد تاکید کرد.»
حاشیه نشین‌های کرمانشاه از کجا آمده‌اند؟
این عضو هیات علمی جهاددانشگاهی کرمانشاه در خصوص نحوه شکل گیری مناطق حاشیه‌نشین کرمانشاه هم این مسئله را نشات گرفته از چند موضوع و در برهه‌های زمانی مختلف می‌داند و به ایسنا می‌گوید: «طی دو دهه و از ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ آغاز دوران نوسازی و مدرنیزاسیون و در دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ آغاز جنگ جهانی دوم و رکود اقتصادی و در دهه ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۰ سرعت روند نوسازی، کاهش رونق کشاورزی و افزایش جاذبه شهرها به عنوان علل افزایش حاشیه نشینی مطرح شده است.
در مرحله بعدی طی دو دهه ۱۳۴۰ تا ۱۳۶۰ عواملی از جمله اجرای اصلاحات ارضی و دگرگونی مناسبات اقتصادی-اجتماعی روستاییان، مکانیزه کردن کشاورزی و تزریق درآمدهای ناشی از فروش نفت به شهرها به عنوان عامل اصلی رشد حاشیه نشینی معرفی شده‌اند.
در مرحله سوم هم طی سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۵ جنگ تحمیلی، عدم توجه به بخش کشاورزی، رشد توقعات مادی و فرهنگی مردم و عدم امکان تامین نیازهای آنان در روستاها و شهرهای کوچک عوامل دخیل دررشد حاشیه نشینی بوده اند. از ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ هم فقدان فرصت شغلی در روستا و توزیع غیرعادلانه منابع ثروت در این زمینه دخیل بوده اند.
از ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۷ هم مجددا فقدان فرصت شغلی در روستاها و در کنار آن افزایش هزینه های زندگی در مراکز کلانشهرها و شهرهای بزرگ که موجب ریزش طبقه متوسط جامعه شده و مردم را از بالا و میانه های شهر به مناطق حاشیه کشیده در رشد حاشیه نشینی موثر بوده است. از سال ۱۳۹۷ نیز تاکنون تورم غیرمتعارف بخش مسکن (اجاره و خرید) در رشد حاشیه شهرها نقش اصلی را ایفا می‌کند.
علاوه بر اینها عوامل مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی عوامل طبیعی و زیست محیطی مانند سیل و زلزله هم در ایجاد و گسترش این مناطق به نحوی دخیل اند.»
محلات حاشیه‌نشینی کمی داریم، اما با جمعیت زیاد/ ۴۵۷ هزار حاشیه‌نشین در ۵۳ محله ساکنند
وی در ادامه در خصوص جمعیت حاشیه‌نشین‌های شهر کرمانشاه، با اشاره به وجود آمارهای متفاوت در این زمینه می گوید: «متاسفانه یکی از معضلات و مشکلات ما در زمینه حاشیه‌نشینی، ضعف آمار و اطلاعات است، چرا که در این زمینه یک دستگاه متولی نبوده، بنابراین ما با آمارهای مختلفی از سوی نهادها و دستگاه‌های مختلف روبرو هستیم.
از طرفی حاشیه‌نشینی تعاریف متفاوتی دارد و برحسب این تعاریف نیز آمار مختلفی در خصوص جمعیت حاشیه نشینی در استان و حتی در کشور ذکر می‌شود، طوری که در کشور این تفاوت آمار برحسب تعاریف مختلف از ۶.۲ میلیون تا ۲۴ میلیون نفر متفاوت است!
اما بر اساس آخرین آماری که از سوی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در مرداد سال ۱۴۰۰ در خصوص محلات هدف اسکان غیررسمی اعلام شده، خراسان رضوی با ۱۰۷ محله حاشین‌نشین و خوزستان با ۱۰۳ محله حاشین در صدر جدول و کرمانشاه با ۵۳ محله حاشیه نشین در رتبه ۲۲ جدول محلات هدف اسکان غیررسمی کشور قرار دارد.
هرچند کرمانشاه به لحاظ تعداد محلات در میانه های جدول قرار دارد، اما نکته مهم و قابل تامل جمعیت زیاد ساکن در این محلات است.
بر اساس آمار اعلام شده بیش از ۴۵۷ هزار نفراز جمعیت کرمانشاه دراین محلات ساکن هستند که بعد از خراسان رضوی با ۹۵۷ هزار نفر جمعیتِ، کرمانشاه را در جایگاه دوم جمعیت حاشیه نشین قرار داده است. بنابراین با این جمعیت بسیار کرمانشاه در کنار خراسان رضوی، خوزستان، آذربایجان شرقی، کردستان و سیستان و بلوچستان نیازمند مداخله جدی برای رفع معضل حاشیه نشینی است.»
۲۰ سال است روی معضل حاشیه نشینی کار می‌کنیم اما هنوز نتیجه‌ای نداشته/ چالش‌ها را باید رفع کنیم
حامد در خصوص راهکارهای رفع این معضل، با اشاره به وجود رویکردهای متفاوت دراین زمینه در دنیا، از حاشیه نشینی به عنوان یک معضل جهانی یاد می کند و به ایسنا می‌گوید: «در سال ۲۰۰۰، سازمان ملل متحد حاشیه نشینی را چالش اصلی هزاره سوم عنوان و جمعیت حاشیه نشین و زاغه نشین جهان را یک میلیارد نفر اعلام کرد.
هم‌چنین پیش بینی شد که تا سال ۲۰۳۰ این جمعیت به دو میلیارد نفر می رسد و در حال حاضر این جمعیت حدود ۱.۴ میلیارد نفر است که یک میلیارد و ۳۵۵ میلیون نفر آن در کشورهای در حال توسعه ساکن هستند.
با توجه به جهانی بودن این معضل، کشورهای مختلف، رویکردها و برنامه های مختلفی را در خصوص رفع این معضل در پیش گرفتند که از حذف و نادیده گرفتن تا برنامه های نوسازی، توانمندسازی و بازآفرینی را شامل می‌شود.
در ایران نیز از ابتدای دهه ۸۰ برنامه توانمندسازی این مناطق با اولویت سه شهر کرمانشاه، سنندج و بندرعباس در دستور کار قرار گرفت، چرا که در این شهرها مطالعات لازم در این زمینه انجام شده بود.
طی این سالها در مجموع سه سند در حوزه حاشیه نشینی که به عنوان "سکونتگاه های غیررسمی" نیز شناخته می شود تدوین شد که اولین سند آن در سال ۱۳۸۲ با عنوان "توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه های غیررسمی" در دستور کار قرار گرفت، اما نتوانست به اهدافی که باید برسد.
دومین سند هم در سال ۱۳۹۳ با عنوان سند راهبردی احیا، بهسازی و نوسازی و توانمندسازی بافت فرسوده و ناکارآمد شهری مصوب شد که اجرای آن برعهده وزارت راه و شهرسازی قرار داشت و آن هم نتوانست آنطور که باید به اهداف مدنظربرسد.
در سال ۱۴۰۰ در سومین اقدام، بازنگری همین سند در دستور کار قرار گرفت و این کار به پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی واگذار شد و قرار شد با بازنگری صورت گرفته نواقص سند مرتفع شده و برنامه های آن کاربردی تر شود.
با انجام این کار این سند امسال در هیات دولت مصوب شد و در حال حاضر از آن با عنوان سند ملی "راهبردی توانمندسازی و ساماندهی سکونت گاه های غیررسمی" یاد می شود، در این سند بازنگری شده، نقش کنش گران در مناطق حاشیه نشین به عنوان یک نکته مهم دیده شده و از طرفی نقش تمام دستگاه های مسئول و حتی حاکمیتی هم در آن لحاظ شده است.
توجه به آمایش سرزمین و تعریف نقش های کلیدی برای وزارت راه و شهرسازی، سازمان برنامه و بودجه، وزارت کشور و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی هم از دیگر خصوصیات لحاظ شده در این سند است.
این‌که اجرای این سند در آینده چه نتیجه ای خواهد داشت فعلا مشخص نیست، اما آنچه مشخص است این است که از دهه 80 ما کار در زمینه حاشیه نشینی را شروع کرده ایم اما هنوز نتوانسته ایم تغییرات اساسی را در زمینه رفع این معضل شاهد باشیم و علت این است که کار پیوسته و هدفمند و برنامه ریزی شده در سالهای متمادی پیش نرفته و تنها هرازگاهی برنامه هایی مرتبط با سیاست ها و اسناد اجرایی شده است. بطور مثال در چندسال اخیر شاهد فعالیت دفاتر تسهیل گری و توسعه محلی درمناطق حاشیه نشین بودیم که این برنامه با همکاری وزارت کشور و وزارت راه و شهرسازی اجرایی شد، اما نتوانستند اثرگذاری لازم را داشته باشند، بنابراین به نظر می رسد برای اجرای سند سوم هم با چالش های جدی مواجه خواهیم شد.»
بزرگترین چالش رفع معضل حاشیه نشینی کرمانشاه "نبود منابع مالی" است
حامد به چالش های پیش رو در زمینه رفع معضل حاشیه نشینی در کرمانشاه هم اشاره می کند و می گوید: «در کرمانشاه یکی از ضعف‌های بزرگ تامین "منابع مالی" برای رفع این معضل است.
با توجه به پررنگ بودن معضل حاشیه نشینی در کرمانشاه نیاز است ردیف بودجه مشخصی برای آن لحاظ شود، چرا که منابع فعلی برای هزینه های جاری دستگاه‌های مرتبط در این حوزه هم کفاف نمی دهد و قطعا نمی توانیم با این منابع انتظار اجرای سند و برنامه در خصوص رفع معضل حاشیه نشینی را داشته باشیم.
هم‌چنین این کمبود منابع موجب می‌شود نتوانیم مشارکت‌های محلی را در این مناطق رقم بزنیم.»
دستگاه‌ها در محلات حاشیه نشین "جزیره ای" عمل می‌کنند/ در نظارت هم ضعف داریم
این جامعه شناس ادامه می‌دهد: «چالش بعدی در این حوزه نبود ضمانت اجرایی برای مصوبات در خصوص رفع معضلات حاشیه‌نشینی است و متاسفانه علی رغم برگزاری جلسات متعدد و تصویب مصوبات، اما دستگاه ها به هردلیل قادر به اجرای کامل مصوبات نبوده و ضمانتی هم برای اجرای این مصوبات وجود ندارد.
عدم هم افزایی و همکاری دستگاه های استان هم چالش بعدی ما در حوزه رفع معضل حاشیه نشینی است و هرچند این جمله کلیشه ای است اما حقیقت این است که دستگاه ها در کرمانشاه جزیره‌ای عمل می‌کنند و این شیوه کار، ما را به نتیجه نمی رساند.
علاوه بر این در حوزه نظارت و ارزیابی هم ضعف داریم و نظارتی که باید روی روند اجرای پروژه های حاشیه نشینی صورت نمی‌گیرد.»
محلات حاشیه‌نشین خود را "بازتولید" می کنند/ دیر بجنبیم رشد فزاینده این محلات را شاهد خواهیم بود
حامد می‌گوید: «اما چالش جدی‌تری که می‌تواند در آینده مشکلات جدی را رقم بزند "نبود آینده نگری و پیش بینی در خصوص محلات حاشیه نشین شهر" است.
در حال حاضر اگر بهترین اقدامات را در خصوص رفع معضلات حاشیه‌نشینی انجام دهیم و کارهای قبلی را هم بازنگری کرده و رفع نقص کنیم و همه چیز خوب پیش برود تنها می‌توانیم حاشیه‌نشینی را در وضعیت فعلی نگه داریم، چرا که این محلات قادرند خود را بازتولید کرده و گسترده شوند. برای فهم این موضوع باید بدانیم که کودکانی که در محلات حاشیه نشین بزرگ می‌شوند به واسطه تربیت خانوادگی‌ای که دارند عمدتا مستعد ادامه زندگی در همین محلات هستند، بنابراین مطالعات نشان می‌دهد که محلات حاشیه نشین خود را بازتولید کرده و گسترده‌تر می‌شوند، به عبارتی ساکنان حاشیه ها در تله فقر و محرومیت اسیر شده و برون رفتی برای آنها و فرزندانشان از این تله وجود ندارد.
علاوه بر اینها عواملی مانند مهاجرت و ریزش طبقه متوسط جامعه هم به افزایش این محلات و رشد جمعیت آنها کمک می کند، بنابراین ضروری است که از همین حالا در کنار راهکار رفع معضل حاشیه ها آینده نگری در خصوص آن صورت گیرد تا از رشد قارچ گونه این محلات جلوگیری شود.
حل معضل حاشیه نشینی در کرمانشاه عزم فرااستانی می خواهد/ اعتبارات و نگاه ویژه نیاز داریم
با وجود این چالش ها، برای رفع معضل حاشیه نشینی در کرمانشاه حقیقتا یک عزم فرا استانی نیاز است، در حال حاضر سازمان های متولی در این حوزه کم نیستند، اما شاهد هستیم اقدامات این سازمان ها نتوانسته راهگشا باشد، بنابراین با توجه به وضعیت نامناسب حاشیه نشینی در کرمانشاه نیاز است که نگاه ویژه ای از سوی مسئولین کشور به آن صورت گیرد و اعتبارات ویژه ای هم در این زمینه برای کرمانشاه لحاظ شود. از طرفی برنامه‌های این حوزه باید ثابت بوده و با تغییر مدیران تغییر نکند.
وضعیت حاشیه نشینی در کرمانشاه عملا در وضعیت "آپاندیسیت" است و با مسکن و داروهای ساده جواب نمی دهد و نیاز است که درمان اساسی و جراحی بر روی آن صورت گیرد.
برای درمان این درد خطرناک که تبعات آن دامنگیر جامعه شده و خواهد شد، نیاز است دستگاه ها به شکل "رفع تکلیف" به کار در این محلات نگاه نکنند. بطور مثال یک دستگاه فقط برای پُرکردن رزومه نباید در این محلات دست به کار شود، یا یک پژوهشگر نباید به این محلات صرفا به عنوان سوژه پژوهشی نگاه کند و حتی رسانه های ما نباید صرفا به این محلات به شکل سوژه خبری نگاه کنند و همه باید تلاش کنیم با نگاه دلسوزانه وارد این محلات شده و همه برای رفع مشکلات آنها تلاش کنیم.
برای شروع کار هم مطالعات بسیاری صورت گرفته و اطلاعات خوبی داریم، اما نیاز است که عزم جدی در این زمینه در استان و در سطح مسئولین کشوری صورت گرفته تا بتوانیم برای حل مشکلات این مناطق اقدام کنیم.»
لزوم راه‌اندازی دبیرخانه "هماهنگی ساماندهی و توانمندسازی محلات حاشیه نشین کرمانشاه"
حامد با تاکید بر لزوم اقدامات همه جانبه برای رفع معضلات حاشیه‌نشین‌ها می‌گوید: «حاشیه نشینی ابعاد مختلفی دارد، بنابراین اقدامات برای رفع معضلات آن هم باید چندبعدی باشد و اقدامات فرهنگی، عمرانی، زیرساختی و ... در کنار هم صورت گیرد. علاوه بر این نیاز است که مشارکت مردم این محلات هم در رفع معضلات آن جلب شود تا بشود کارها را به سرعت در این محلات پیش برد.
حامد بر لزوم راه اندازی دبیرخانه "هماهنگی ساماندهی و توانمندسازی محلات حاشیه نشین" هم تاکید می‌کند و به ایسنا می‌گوید: وجود این دبیرخانه می‌تواند دستگاه‌ها را در این حوزه هماهنگ‌تر کرده و علاوه بر این مشارکت مردمی را هم در این محلات رقم بزند.
... با این صحبت‌ها دوای دردِ 470 هزار حاشیه نشین کرمانشاه در گرو تامین "پول" و "همکاری دستگاه‌ها" است که متاسفانه فعلا هیچ‌کدام را در حد مطوب و مورد انتظار نداریم. شاید برای تامین منابع مالی فعلا نشود کاری کرد، اما می‌توان روی همکاری و هم افزایی دستگاه‌ها متمرکز شد تا همین اقدامات مسکن گونه دستگاه ها در کنار هم بتواند بخشی از دردهای این مناطق را التیام بخشد.
از طرفی نیاز است که روی مشارکت مردم این مناطق هم متمرکز شد تا با همکاری مردم و مسئولین بتوان با کمترین هزینه‌ها بیشترین دستاوردها را برای حل مشکلات این مناطق کسب کرد.»
