خط نيوز - دیپلماسی مکاتبه‌ای ایران در چشم‌انداز توافق جامع هسته‌ای

دیپلماسی مکاتبه‌ای ایران در چشم‌انداز توافق جامع هسته‌ای

ایران با فعال سازی دیپلماسی رسمی مکاتبه‌ای، درصدد تغییر سرنوشت مذاکرات و خارج شدن از یک عادت مذاکره مستمر، رجوع مجدد به توافق ها، تغییر مکرر مواضع، و قبض و بسط موضوعات نیازمند توافق است.

به گزارش خط نیوز ، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان با ارسال نامه ای به هتمایان خود در بسیاری از کشورهای جهان از جمله اعضای گروه ۱+۵، کلیدهای برون رفت را با تکیه بر آنچه ظرف ۱۳ ماه گذشته مانع از حصول توافق جامع شده است، مورد تاکید قرار داده است. در این زمینه، «لغو کامل تحریم ها» از مهمترین کلیدواژه های یک نقشه راه اطمینان بخش و قطعی در حصول یک توافق جامع و متوازن هسته ای اعلام شده است.

استارت دوباره یک دیپلماسی هسته ای با گستره جهانی

نامه ظریف صرفاً برای اعضای گروه ۱+۵ نبوده بلکه برای برخی از هتمایان خود در کشورهای مختلف تنظیم و ارسال شده است. بر این اساس، رویکرد ظریف در این زمینه مبتنی بر یک دیپلماسی جهانی و فراگیر است به طوری که ضمن نشان دادن عزم ایران برای دستیابی به یک توافق جامع متوازن و عادلانه، در زمینه ارکان سیاست ایران در این مذاکرات و همچنین موانعی که حصول چنین توافقی را تا کنون دور از دسترس گذاشته و به دو بار تمدید انجامیده نیز روشنگری کند.

از این رو، متنی مشترک که مبتنی بر ملاحظات راهبردی ایران و معطوف به مذاکرات هسته ای است، طی نامه‌های جداگانه به وزرای امور خارجه برخی کشورهای مختلف جهان ارسال شده است.

محتوای نامه وزیر امور خارجه

هرچند هنوز متن کامل مکاتبه وزیر امور خارجه کشورمان در زمینه مذاکرات هسته ای و چارچوب یک توافق جامع عادلانه و متوازن هنوز منتشر نشده است اما محورهای زیر به عنوان ارکان محتوائی این مکاتبه دیپلماتیک و رسمی عنوان شده است:

- تشریح مواضع اصولی جمهوری اسلامی ایران در خصوص مذاکرات هسته‌ای به ویژه مبتنی بر مقاومت در برابر زیاده خواهی و تعامل در برابر منطق؛
- ارائه یک آسیب شناسی عملیاتی از آنچه تا کنون مانع توافق جامع هسته ای شده است؛
- تاکید بر نقاط مشترک و توافقی حاصل شده در دوره های گذشته مذاکرات هسته ای، از برنامه اقدام مشترک تا کنون؛
- ارائه نقاط کلیدی یک توافق جامع با رویکرد برد-برد و متوازن.

در این میان، ترسیم خط مشی و سیاست ایران در قبال مذاکرات و توافق جامع و همچنین آسیب شناسی ۱۳ ماه مذاکره هسته ای و اجرای برنامه اقدام مشترک ژنو، از جمله محورهای اولویت دار در این رابطه به نظر می رسند که نگاهی به برخی زوایا و ابعاد آن، آن هم در شرایطی که یک دور مذاکره در دوره تمدید ۷ ماهه نیز برگزار شده و طرفین مهیای دور دوم مذاکرات در ماه ژانویه ۲۰۱۵ هستند، ضروری به نظر می رسد.

شالوده سیاست ایران در مذاکرات هسته ای

مقاومت در برابر زیاده خواهی غرب و داشتن اراده جدی برای توافق عادلانه و متوازن، از مهمترین ارکان سیاست ایران در مذاکرات هسته ای و از جمله دیپلماسی هسته ای است.

الف- ایستادگی در برابر مطالبات نامشروع و تحقیرآمیز

بر اساس نامه مذکور که یادآور موضع قاطع ایران در مذاکرات هسته ای است، ایران به شدت در برابر زیاده خواهی غرب ایستادگی کرده و هرگز دستیابی به یک توافق هسته ای صرف را بر ملاحظات خود مبتنی بر شناسائی و صیانت حقوق هسته ای و لغو تحریم ها، تقدم نبخشیده است. این تاکید وزیر خارجه می تواند تائیدی بر این نکته باشد که غرب رویکرد تعامل و اراده جدی ایران برای دستیابی به توافق هسته ای را به معنای «نیاز راهبردی ایران به توافق» ارزیابی و برآورد نموده بود به طوری که «توافق به هر قیمت» را در ادبیات رسمی و غیررسمی خود مورد تاکید قرار داده بود. اما ایران به ویژه در مذاکرات مسقط و پس از آن، نشان داده که هرچند مایل به توافق است اما هرگز حاضر به توافقی که ضایع کننده حقوق ملی در زمینه اقتصادی و هسته ای باشد، نخواهد بود.

بر این اساس، «ایستادگی در برابر مطالبات نامشروع و تحقیر آمیز» به عنوان یکی از مهمترین ارکان خط مشی ایران در مذاکرات هسته ای است که دکتر ظریف هم در نامه خود بر آن تاکید و تصریح کرده است.

ادبیات وزیر خارجه در این نامه ها موید این است که ایران همچنان رویکرد غرب را در مذاکرات هسته ای «زیاده خواهانه» می داند. البته وی با رعایت تعارفات دیپلماتیک و نزاکت سیاسی، از اشاره صریح به غرب به ویژه آمریکا در این زمینه خودداری کرده اما با صراحت تاکید کرده: «در این مذاکرات در مقابل مطالبات نامشروع و تحقیرآمیز ایستادگی کرده و آن را قاطعانه رد می‌کنیم».

ب- ارائه راه حل های عملی، متوازن و واقع‌گرایانه

ایران به طرق مختلف تاکید و تصریح کرده که برای دستیابی به توافق هسته ای، عزم راسخ و واقعی دارد. این امر به ویژه بار و هزینه های ناشی از تطویل مذاکرات را به سمت غرب سوق داده است. غرب در گذشته بارها ایران را «ترک کننده میز مذاکره» معرفی کرده و زمینه های روانی اتخاذ سیاست های هماهنگ هرچند محدود برای اعمال فشار علیه ایران را فراهم نموده بودند. اما ایران در دوره جدید با اتخاذ رویکرد فعال، هرگونه انفعال در این زمینه را از خود دور کرد به طوریکه نگاه غالب از اینکه ایران مایل به توافق نبوده یا عامل عدم حصول توافق باشد، تغییر یافته است.

یکی از راهبردهای ایران برای نشان داده این عزم جدی، ارائه راه حل های منطقی و عملی برای حل ابهاماتی بوده که غرب در زمینه ماهیت برنامه هسته ای ایران ارائه کرده است. به گفته وزیر امور خارجه، «جمهوری اسلامی ایران در همین راستا راه حل‌هایی عملی، متوازن و واقعگرایانه ارائه کرده است، اما عزم و اراده راسخ جمهوری اسلامی ایران برای رسیدن به توافقی عادلانه و عاقلانه بر اساس منافع و احترام متقابل را نیز به نمایش گذاشته‌ایم».

ج- منع سلاح هسته ای در راهبرد ایران

محمدجواد ظریف در این نامه هدف مشترک و دو وجهی برنامه اقدام مشترک را یادآوری کرد: اینکه «در برنامه اقدام مشترک، ما یک هدف مشترک را برای این مذاکرات در نظر گرفتیم که عبارت بود از نیل به یک راه حل جامع درازمدت و مورد توافق که تضمین کند برنامه هسته‌ای ایران منحصرا صلح آمیز خواهد بود و منجر به رفع کامل تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و نیز تحریم‌های چند جانبه و ملی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران بشود».

وی با تاکید بر اینکه ایران نه سیاست «تولید» سلاح هسته ای بلکه سیاست «منع» کامل این سلاح ها را داشته و دارد، تحقق وجه اول این هدف واحد را ساده و به دور از جنجال هائی عنوان کرد که غرب علیه برنامه هسته ای ایران به راه انداخته اند. در واقع، ایران به سلاحهای هسته ای در همه جای دنیا، «نه» گفته است.

به گفته وی، «دستیابی به هدف اول کار دشواری نیست، چرا که ایران نه خواهان سلاح‌های هسته‌ای است و نه به آنها نیاز دارد. از دید ما سلاح‌های هسته‌ای ابزارهایی هستند متعلق به گذشته، که کارایی خود را از دست داده‌اند و از ایجاد امنیت خارجی یا ثبات داخلی عاجز هستند. این موضوع به ویژه در مورد ایران صدق می‌کند، ایرانی که از وسعت، جغرافیا، منابع طبیعی و سرمایه انسانی خود خرسند است و در تمام سه قرن گذشته آغازگر هیچ جنگی نبوده است، یک ارزیابی راهبردی هوشیارانه نشان خواهد داد که سلاح‌های هسته‌ای مضر به امنیت ایران هستند».

د- غنی سازی غیرنمایشی

با توجه به اینکه ماهیت برنامه هسته ای ایران کاملاً روشن است و بازرسی‌ها و اقدامات پادمانی عادی و اقدامات شفاف ساز اخیر ایران نیز آن را تائید کرده اند، محدودسازی نامعقول برنامه غنی سازی کشور چیزی جز یک مطالبه زیاده خواهانه نیست. وزیر امور خارجه، این مطالبات غرب را «محدودیت های بی دلیل» اطلاق کرده و گفته است: «محدودیت‌ها نباید شامل محدودیت‌های بی دلیلی باشد که هدف از آن محدود کردن برنامه غنی سازی ایران تا حد یک برنامه نمایشی است. چنین چیزی نه عملی و نه واقعگرایانه است».

به تعبیر دیگر، ایران هرگز به نمایشی شدن برنامه غنی سازی خود که بخشی از برنامه هسته ای صلح آمیز و معمول در همه کشورهای دارای انرژی هسته ای صلح امیز است، رضایت نخواهد داد و فشارهای غرب در این زمینه فاقد دلیل و مبنای منطقی هستند.

البته نکته فوق به معنای آن نیست که ایران در زمینه غنی سازی، محدودیت پذیر نبوده و مطلق و قابل گسترش است. زیرا نیازهای اعلام شده کشور در قالب «نیازهای» توسعه ای در یک چشم انداز بلندمدت نیز به گونه ای است که تا زمان رسیدن به شیب نزول نگرانی‌های غرب، محدودیت هائی نسبی به صورت تعلیق یا در شمار و ظرفیت، وجود خواهد داشت. تمرکز دیدگاه وزیر خارجه در نامه فوق بر این است که تحدید نامعقول شمار سانتریفیوژها یا چیزی تحت عنوان تغییر کاربری برخی تاسیسات مهم غنی سازی –که از جمله مطالبات غرب در برخی دوره های مذاکراتی بوده و هست-، غیرقابل قبول به شمار آید.

ه- رفع کلیه تحریم ها

رفع تحریم ها، اعم از تحریم های یکجانبه و چندجانبه، به صورت یکجا یا تدریجی، از مهمترین محورهای هر دور از مذاکرات هسته ای مرتبط با توافق هسته ای به ویژه بعد از نشست نوامبر ۲۰۱۳ ژنو بوده و هست. بدون شک، یکی از محورهای به سرانجام نرسیدن توافق جامع در نشست وین ۱۰ نیز همین مساله و وجود اختلاف میان طرفین (به ویژه ایران-آمریکا) بر سر آن بوده است.

وزیر امور خارجه کشورمان در مورد این مقوله به عنوان دومین هدف برنامه اقدام مشترک، نکات مهمی را متذکر شده است:

- رفع تمام تحریم‌ها جزء اساسی هر توافقی است،
- برخی نسبت به دست کشیدن از این ابزار غیرانسانی، غیرقانونی و غیرسازنده حتی به بهای مخاطره افکندن تمام فرایندی که ایجاد اطمینان کرده و شفافیت را تضمین می‌کند، تردید دارند.
-تعلق خاطر شدید به تحریم‌ها نه تنها در مسیر حصول به یک توافق جامع دراز مدت ایجاد مانع کرده، بلکه موجب شده حتی پس از انعقاد برنامه اقدام مشترک نیز نتواند اعتماد مردم ایران را مجددا جلب کند.

منظور از «برخی» دلبستگان به تحریم، افراد و نهادهائی در ارکان قدرت آمریکا و همچنین اروپا است. وزیر خارجه در نامه خود با تعمیق همین نکته، از برخی تلاش‌ها در آمریکا و اروپا که به جای پایبندی به تعهدات خود مبنی بر سهل کردن تحریم ها، کوشیده‌اند اقدامات بیشتری را برای حفظ و تقویت رژیم تحریم‌ها تحمیل کنند ابراز تاسف کرد و با یادآوری اینکه «ایران با اجرای تعهدات خود، حسن نیت لازم را نشان داده است»، به صورت تلویحی این پیام را برجسته کرد که طرفهای مقابل غربی نیز باید با دست کشیدن از این تلاشها، حسن نیت خود را بر اساس آنچه در توافق ژنو تدوین و تصریح شده، بهبود بخشند.

به واقع، این رویکرد دلبستگی برخی نهادها و مقامات غربی به سیاست تحریم و مغایرت آن با آنچه در توافق ژنو به عنوان وجه دوم هدف برنامه اقدام مشترک تعیین شده است، از جمله آسیب های عمده دستیابی به توافق جامع به شمار می رود.

بایسته های حصول یک توافق هسته ای

بعد از آسیب شناسی رویکردهای معطوف به مذاکرات و توافق هسته ای، نوبت به تبیین الزامات حصول توافق جامع در چشم انداز آینده می رسد؛ مساله ای که وزیر خارجه کشورمان در نامه خود به برخی همتایان به صورت روشن بر آن تاکید نموده است.

وزیر امور خارجه کشورمان در این زمینه تاکید کرد: «اطمینان دارم که توافق جامع کاملا در دسترس می باشد. آنچه مورد نیاز است، آینده نگری، اراده سیاسی و قبول واقعیت‌ها و نیز جسارت برگزیدن یک انتخاب صحیح می‌باشد تا به جای تسلیم شدن در برابر منافع خاص و امیال گروه‌های فشار پر سر و صدایی که به طور فزاینده محبوبیت خود را از دست داده‌اند، تمامی جامعه جهانی از آن منتفع شوند».

به واقع، در میان آنچه برای دستیابی به توافق جامع در دوره تمدید ۷ ماهه مورد نیاز است، به ویژه بر موارد زیر باید تاکید نمود:

- آینده نگری،
- اراده سیاسی
- قبول واقعیت‌ها
- جسارت برگزیدن یک انتخاب صحیح

انتقاد از گزینه «تسلیم شدن در برابر منافع خاص و امیال گروه‌های فشار پر سر و صدایی که به طور فزاینده محبوبیت خود را از دست داده‌اند»، طعنه ظریف به صهیونیست ها و لابی های صهیونیستی است که مانع توافق هسته ای به شمار می روند؛ لابی هائی که با تکیه بر «منافع خاص»، نگذاشته اند «تمامی جامعه جهانی» از منافع توافق جامع منتفع شوند.

جمع بندی

در بالا به محورهای محتوائی و همچنین پیام هائی که دیپلماسی هسته ای ایران در قالب ارسال نامه ای متحدالشکل برای وزرای خارجه چندین کشور مهم در سطح جهان درنظر داشته است، اشاره شد. اما یک پرسش که بر تحلیل محتوای این رویداد کاملاً سایه انداخته، این است که این اقدام بر چه اساس و بر پایه چه نیازسنجی و هدف گذاری صورت پذیرفته است؟ بدون شک، اقدام مذکور در سطح دیپلماسی رسمی نیازمند علت شناسی است. لزوم واکاوی و ادراک اهمیت این اقدام در شرایطی که برگزاری دورهای مختلف مذاکراتی در سطح کارشناسی، معاونین سیاسی و برخی موارد وزاری خارجه نیز حالت عادت به خود گرفته نیز جدی تر است.

به نظر می رسد که ایران با درک «عادت شدن» برگزاری مذاکرات هسته ای بعد از توافق ژنو که به صورت متوسط یکبار در هر ماه بوده است، درصدد متحول سازی فضای حاکم بر مذاکرات است. البته مذاکرات ژنو جدید با نوعی تجدید و جدیدسازی قالب ها و تکنیک های مذاکراتی همراه بود. به طوریکه مذاکرات بیش از دورهای قبلی، به صحنه مذاکرات دوجانبه ایران-آمریکا شباهت داشت. اما به هر حال، اگر قرار باشد همچنان مذاکرات به محدودیت های صنعت هسته ای ایران در دوره ۱۵ تا ۲۰ ساله توافق جامع مصروف شود و لغو تحریم ها به صورت حاشیه ای یا معوض اقدامات ایران و یا به صورت تدریجی و در یک طیف وسیع زمانی مطرح شود، بعید نیست که دوره تمدید ۷ ماهه نیز بدون دستیابی به توافق جامع خاتمه یابد.

از این رو، اولاً ایران با فعال سازی دیپلماسی رسمی مکاتبه ای، درصدد تغییر سرنوشت مذاکرات و خارج شدن از یک عادت مذاکره مستمر، رجوع مجدد به توافق ها، تغییر مکرر مواضع، و قبض و بسط موضوعات نیازمند توافق است.

از طرف دیگر، ایران به شدت بر این نکته تاکید دارد که برآورد غرب از تعامل و خط مشی مذاکراتی ایران، نادرست است. زیرا ایران با تصمیم آگاهانه و نه به دلیل فشار تحریم ها، به سمت مذاکره تمایل یافته و به میز مذاکره اقبال نشان داده است. از این رو، در نامه مذکور و از زبان مقامی که مکاتبات و اظهاراتش به عنوان دیدگاه و عمل رسمی کشور در سطح روابط بین المللی تلقی می شود، تاکید شده که ایران تعامل را بر مبنای تصمیم خود اتخاذ نموده و از این رو، «مقاومت» در برابر مطالبات ناعادلانه و تحقیرآمیز غرب در عرصه هسته ای همچنان جاری است.

سومین نکته در این خصوص که به ویژه از منظر دیپلماسی عمومی هسته ای حائز اهمیت است، پاسخگویی روشن و صریح به پرسشها و ابهاماتی است که در سطح رسانه ها مبنی بر «تعدیل مواضع رسمی» ایران در دوره جدید مذاکرات مطرح شده است. همانگونه که اشاره شد، تاکید بر «مقاومت» در دیپلماسی هسته ای جدید ایران که به معنای تسلیم ناپذیری در برابر هرگونه زیاده خواهی است، موید این است که ایران در مواضع خود عقب نشینی یا تعدیلی را اعمال نکرده است. بلکه همچنان بر توافق «عادلانه و متوازن» در یک رویکرد برد-برد تاکید دارد.

البته هنوز از پاسخ و واکنش همتایان دریافت کننده نامه وزیر امور خارجه به آنچه در نامه مذکور اشاره آمده، منعکس نشده است. از این رو، باید دید طی روزهای آتی تا چه میزان پیام های دیپلماسی رسمی و مکاتبه ای ایران به دل سایر وزرای خارجه خواهد نشست. از این رو، تاثیرهای عملی این اقدام دیپلماسی هسته ای کشور بر چشم انداز مذاکرات هسته ای را باید جداگانه رصد، بررسی و مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.